Ε΄ Συνάντηση Σεμιναρίου Τελετουργικῆς γιά τούς Κληρικούς τῆς Ἱ. Μητρ. Νέας Σμύρνης Θέμα: Ὁ γάμος ἀπό τελετουργικῆς πλευρᾶς
Ε΄ Συνάντηση Σεμιναρίου Τελετουργικῆς
γιά τούς Κληρικούς τῆς Ἱ. Μητρ. Νέας Σμύρνης
Θέμα: Ὁ γάμος
ἀπό τελετουργικῆς πλευρᾶς
Πραγματοποιήθηκε τή Δευτέρα 21 Φεβρουαρίου ἐ.ἔ., στό Πνευματικό Κέντρο τῆς Ἐνορίας τοῦ Ἁγίου Σώστη (λεωφ. Συγγροῦ) ἡ Ε΄ Συνάντηση Σεμιναρίου Τελετουργικῆς γιά τούς Ἐφημερίους καί Διακόνους τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Νέας Σμύρνης. Ὁμιλητής ἦταν ὁ Αἰδεσιμολογιώτατος Πρωτοπρεσβύτερος π. Στέφανος Ἀλεξόπουλος, Δρ. Θεολογίας, ἐκλεγμένος καθηγητής τῆς Ἀνωτάτης Ἐκκλησιαστικῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν καί Ἐφημέριος τῆς Ἱερᾶς Ἀρχιεπισκοπῆς Ἀθηνῶν στόν ἱερό Ναό Ἁγίου Γεωργίου Χαλανδρίου.
Ἀρχικῶς ὁ Σεβ. Μητροπολίτης μας κ. Συμεών παρουσίασε τόν ὁμιλητή, ἐπισημαίνοντας τό χαρακτηριστικό ὅτι εἶναι γιός ἱερέα καί παράλληλα ὅτι ἔκανε λαμπρές σπουδές στό Ἐξωτερικό. Ἐν συνεχείᾳ ὁ π. Στέφανος Ἀλεξόπουλος ἔλαβε τό λόγο γιά νά ἀναπτύξει τό θέμα «ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΗ ΑΡΡΑΒΩΝΩΝ ΚΑΙ ΓΑΜΟΥ». Γιά τήν καλύτερη παρακολούθηση τῆς Εἰσήγησης καί συμμετοχή τῶν ἱερέων, ὁ ὁμιλητής διένημε ἐξ ἀρχῆς Περίληψη - Σχεδιάγραμμα τῆς Εἰγήσησης.
1. Ἱστορία τοῦ μυστηρίου. Στό μυστήριο τοῦ γάμου, ὅπως τελεῖται σήμερα, ἔχουμε κατά βάσιν δύο ἀκολουθίες, τῶν ἀρραβώνων καί τοῦ γάμου. Σύμφωνα μέ μαρτυρίες πού διαθέτουμε, ὁ γάμος τόν 4ο αἰ. καί μέχρι τόν 5ο αἰ. γινόταν στό σπίτι, ἀποτελοῦσε οἰκογενειακό γεγονός, μέ κυριάρχη μορφή αὐτή τοῦ πατέρα. Τόν 5ο αἰ. εἰσάγεται τό στεφάνωμα (στέψη), πού λαμβάνεται ἀπό τό εἰδωλολατρικό περιβάλλον καί ἐκχριστιανίζεται. Κατά τόν 6ο αἰ. ὁ γάμος γίνεται με τήν παρουσία κληρικῶν, πού παρίστανται στούς γάμους τῶν αὐτοκρατόρων (πράξη ἅρμοσης τῶν χειρῶν, στέψης καί θεία κοινωνία). Τόν 8ο αἰ. ἐπισημοποιεῖται ὁ θρησκευτικός γάμος καί ἔχουμε τή μετάβαση ἀπό τό σπίτι στήν ἐκκλησία. Ἐκεῖ πλέον τελεῖται ὁ γάμος. Λίγο ἀργότερα, τό 920, θά ἐπιτραπεῖ ὁ Β΄ καί ὁ Γ΄ γάμος. Τόν 10ο αἰ. ἐπίσης, ἑνώθηκαν οἱ δύο ἀκολουθίες (ἀρραβώνων καί γάμου) σέ μία, γιά ἠθικούς λόγους, θέματα περουσιακῶν στοιχείων (σέ περίπτωση διάζευξης) κ.ἄ.
Ἀρχικά, λοιπόν, ὑπῆρχαν δύο διαφορετικές ἀκολουθίες, πού γίνονταν ἀνεξάρτητα καί ξεχωριστά. Πυρήνας κάθε ἀκολουθίας ἦταν δύο εὐχές, τελεστική καί κεφαλοκλισίας. Εἰδικότερα γιά τούς ἀρραβῶνες ἦταν ἡ εὐχή «Ὁ Θεὸς ὁ αἰώνιος, ὁ τὰ διηρημένα…» καί ἡ εὐχὴ τῆς κεφαλοκλισίας «Κύριε, ὁ Θεὸς ἡμῶν, ὁ τὴν ἐξ ἐθνῶν προμνηστευσάμενος Ἐκκλησίαν…». Γιά τό γάμο ἦταν ἡ εὐχή: «Ὁ Θεὸς ὁ ἅγιος, ὁ πλάσας…» καί ἡ εὐχή: «Κύριε ὁ Θεὸς ἡμῶν, ὁ ἐν τῆ σωτηριώδει...».
Οἱ εὐχές «Κύριε ὁ Θεὸς ἡμῶν, ὁ τῷ παιδί...» (τῶν ἀρραβώνων) καί «Ὁ Θεὸς ὁ ἄχραντος…» καί «Εὐλογητὸς εἶ, Κύριε ὁ Θεὸς ἡμῶν, ὁ τοῦ μυστικοῦ…» (τοῦ γάμου) εἶναι μεταγενέστερες εὐχές (μετά τόν 15ο αἰώνα, πού εἰσήχθηκαν στά Εύχολόγια τῆς Κάτω Ἰταλίας ἀπό τούς δυτικούς τυπογράφους)· προστέθηκαν μετά τήν τελική ἀποσύνδεση τοῦ γάμου ἀπό τή θεία Λειτουργία, γιά νά δοθεῖ μιά σχετική ἔκταση στήν τέλεση τοῦ μυστηρίου.
Ὅταν οἰ δύο ἀκολουθίες συνδέθηκαν σέ μία, αὐτό ἐπέφερε τό μάκρος τῆς ἀκολουθίας καί ἐπανάληψη εἰρηνικῶν, ἐκτενοῦς καί ἀπόλυσης. Ἀκόμη, ὁ εἰσοδικός ψαλμός 127 ἔχασε τόν εἰσοδικό του χαρακτήρα.
2. Σύνδεση καί διάζευξη τοῦ μυστηρίου μέ τή θεία Εὐχαριστία. Ἐμφανής εἶναι ἡ ἀρχική σύνδεση μέ τή θεία Εὐχαριστία (εἴτε θεία Λειτουργία εἴτε Προηγιασμένη Λειτουργία). Αὐτό διαφαίνεται ἀπό τά ἑξῆς: Εἰρηνικά καί ἐκφώνηση «Ὅτι πρέπει σοι…», τό ἀποστολικό ἀνάγνωσμα (Ἐφεσ. 5:20-33), τό εὐαγγελικό ἀνάγνωσμα (Ἰωάν. 2:1-11), τήν Ἐκτενή καί ἐκφώνηση «Ὅτι ἐλεήμων…», τά πληρωτικά – αἰτήσεις καί ἐκφώνηση «Καὶ καταξίωσον…», ἡ Κυριακή Προσευχή «Πάτερ ἡμῶν» καί ἐκφώνηση «Ὅτι σοῦ ἐστιν…», καί τέλος ἡ μετάληψη Κοινού Ποτηρίου «Ποτήριον σωτηρίου…» (Ψαλμ. 115:4).
Γιά ποιούς λόγους ἐπῆλθε διαχωρισμός τοῦ γάμου ἀπό τή θεία Λειτουργία; Μποροῦμε τά ἑξῆς νά ἀναφέρουμε: Ἡ γενίκευση τοῦ ἐκκλησιαστικού γάμου ὡς ὑποχρεωτικῆς ἀστικῆς πράξης ἀπό τόν Λέοντα ΣΤ΄ Σοφό (Νεαρά 89, τέλος 9ου αἰ.) , οἱ μεικτοί γάμοι (ἀκόμη καί στό Βυζάντιο), οἱ διγαμίες καί τριγαμίες, τά κωλύμματα προσέλευσης στή Θ. Κοινωνία, οἱ προγαμιαῖες σχέσεις, οἱ ὑπερβολικές ἀσκητικές ἰδέες (τριήμερη συζυγική ἀποχή νεονύμφων μετά τή θεία Κοινωνία) καί ἡ τέλεση τοῦ γάμου στά σπίτια (κατά τήν ἐποχή τῆς Ὀθωμανικῆς κατάκτησης).
3. Σχεδιάγραμμα τῶν ἀκολουθιῶν.
Ἐν συνεχείᾳ ὁ Αἰδεσιμ. Πρωτ. π. Στέφανος Ἀλεξόπουλος ἔδωσε τά ἑξῆς σχεδιαγράμματα:
Α. Ἀκολουθία ἐπί μνήστροις ἤτοι τοῦ ἀρραβῶνος
1. «Εὐλογητὸς ὁ Θεός…».
2. Εἰρηνικά καί ἐκφώνηση «Ὅτι πρέπει σοι…».
3. Εὐχή: «Ὁ Θεὸς ὁ αἰώνιος, ὁ τὰ διηρημένα…».
4. «Εἰρήνη πᾶσι» - «Τὰς κεφαλὰς…».
5. Εὐχὴ κεφαλοκλισίας «Κύριε, ὁ Θεὸς ἡμῶν, ὁ τὴν ἐξ ἐθνῶν προμνηστευσάμενος Ἐκκλησίαν…».
6. Ἐπίδοση δακτυλίων «Ἀρραβωνίζεται…».
7. Εὐχή: «Κύριε ὁ Θεὸς ἡμῶν, ὁ τῷ παιδί...».
Β. Ἀκολουθία τοῦ στεφανώματος ἤτοι τοῦ γάμου
1. Εἰσοδικός Ψαλμός 127 «Μακάριοι πάντες οἱ φοβούμενοι τὸν Κύριον…» καί ἐφύμνιο ἀνά στίχο «Δόξα σοι, ὁ Θεὸς ἡμῶν, δόξα σοι».
2. «Εὐλογημένη ἡ βασιλεία…».
3. Εἰρηνικά καί ἐκφώνηση «Ὅτι πρέπει σοι…».
4. Εὐχή: «Ὁ Θεὸς ὁ ἄχραντος…».
5. Εὐχή: «Εὐλογητὸς εἶ, Κύριε ὁ Θεὸς ἡμῶν, ὁ τοῦ μυστικοῦ…».
6. Εὐχή: «Ὁ Θεὸς ὁ ἅγιος, ὁ πλάσας…».
7. Στέψη: «Στέφεται…».
8. «Κύριε ὁ Θεὸς ἡμῶν, δόξῃ καὶ τιμῆ…».
9. Ἀποστολικό ἀνάγνωσμα (Ἐφεσ 5:20-33).
10. Εὐαγγελικό ἀνάγνωσμα (Ἰωάν 2:1-11).
11. Ἐκτενής καί ἐκφώνηση: «Ὅτι ἐλεήμων…».
12. Εὐχή: «Κύριε ὁ Θεὸς ἡμῶν, ὁ ἐν τῆ σωτηριώδει...».
13. Πληρωτικά – αἰτήσεις καί ἐκφώνηση: «Καὶ καταξίωσον…».
14. Κυριακή Προσευχή «Πάτερ ἡμῶν» καί ἐκφώνηση: «Ὅτι σοῦ ἐστιν…».
15. «Εἰρήνη πᾶσι» - «Τὰς κεφαλὰς…».
16. Εὐχή κεφαλοκλισίας: «Ὁ Θεὸς ὁ πάντα ποιήσας…» (εὐλογία Κοινοῦ Ποτηρίου) καί ἐκφώνηση: «Ὅτι ηὐλόγηταί σου τὸ ὄνομα…».
17. Μετάληψη Κοινοῦ Ποτηρίου «Ποτήριον σωτηρίου…» (Ψαλμ. 115:4).
18. Ἱερός Χορός μέ τρία τροπάρια «Ἡσαΐα χόρευε… Ἅγιοι μάρτυρες… Δόξα σοι Χριστὲ ὁ Θεὸς…».
19. Εὐλογίες – εὐχές: «Μεγαλύνθητι, νυμφίε…Καὶ σὺ νύμφη…».
20. Εὐχή ἀναλήψεως τῶν στεφάνων: «Ὁ Θεός, ὁ Θεὸς ἡμῶν, ὁ παραγενόμενος…».
21. «Εἰρήνη πᾶσι» - «Τὰς κεφαλὰς…».
22. Εὐχή κεφαλοκλισίας: «Ὁ Πατήρ, ὁ Υἱὸς καὶ τὸ Ἅγιον Πνεῦμα…».
23. Ἀπόλυση.
Γ. Εὐχή λύσεως στεφάνων τῇ ὀγδόῃ ἡμέρᾳ
1. Εὐχή: «Κύριε ὁ Θεὸς ἡμῶν, ὁ τοῦ ἐνιαυτοῦ…».
2. Εὐχή κεφαλοκλισίας: «Σύμφωνα καταντήσαντες...».
4. Ἱερολογία τοῦ γάμου ἐντός τῆς θείας Λειτουργιας. Γιά τό ζήτημα αὐτό ἔχουμε τήν πρόσταση τοῦ ἀείμνηστου καθηγητοῦ τῆς Λειτουργικῆς, Ἰωάννη Μ. Φουντούλη (Λειτουργική Α'. Εἰσαγωγή στή Θεία Λατρεία, Θεσ/νίκη 2002), ὡς ἑξῆς:
1. Ὁ ἱερέας ἐνδύεται πλήρη στολή καί τελεῖ τήν Ἀκολουθία τῆς Προθέσεως.
2. Στό τέλος τοῦ ὄρθρου, μετά τό ἀπολυτίκιο, γίνεται τελεία ἀπόλυση.
3. Ὁ ἱερέας κατέρχεται στό νάρθηκα ἤ στό κάτω μέρος τοῦ ναοῦ καί τελεῖ τήν Ἀκολουθία τοῦ Ἀρραβῶνος, χωρίς τήν εὐχή «Κύριε ὁ Θεὸς ἡμῶν, ὁ τῷ παιδί...».
4. Ἐκτενής καί μικρή ἀπόλυση.
5. Εἴσοδος μέ τούς μελλονύμφους στό ναό ἕως τόν σολέα μέ τόν εἰσοδικό ψαλμό 127 καί τό ἐφύμνιό του.
6. «Εὐλογημένη» - εἰρηνικά τοῦ γάμου, καί ἡ εὐχή «Ὁ Θεὸς ὁ ἅγιος, ὁ πλάσας…» καί ἡ ἅρμοση. Ἡ πρώτη καί ἡ δεύτερη εὐχή («Ὁ Θεὸς ὁ ἄχραντος…» καί «Εὐλογητὸς εἶ, Κύριε ὁ Θεὸς ἡμῶν, ὁ τοῦ μυστικοῦ…») παραλείπονται.
7. Στέψη καί «Κύριε, ὁ Θεὸς ἡμῶν...».
8. Τό ἀπολυτίκιο τῆς ἡμέρας, ἡ εὐχή τῆς εἰσόδου, «Σοφία ὀρθοί» ἀπολυτίκια καί κοντάκιο ἤ ἀπευθείας «Τοῦ Κυρίου δεηθῶμεν»· «Ὅτι ἅγιος...» καί τό τρισάγιο.
9. Τά ἀναγνώσματα τοῦ γάμου.
10. Ἐκτενής.
11. «Τοῦ Κυρίου δεηθῶμεν» καί ἡ εὐχή «Κύριε ὁ Θεὸς ἡμῶν, ὁ ἐν τῇ σωτηριώδει...».
12. Τά κατηχούμενα, οἱ δύο Εὐχές τῶν πιστῶν, χερουβικό, καί ἐφεξῆς ἡ θεία Λειτουργία.
13. Κοινωνικό «Ποτήριον σωτηρίου...».
14. «Μετὰ φόβου...» καί κοινωνοῦν πρῶτα οἱ νεόνυμφοι.
15. Μετά τήν ὀπισθάμβωνο εὐχή εὐλογία κοινοῦ ποτηρίου, «χορός τοῦ Ἡσαΐα» καί τά λοιπά τοῦ γάμου μέχρι καί τῆς εὐχής «Ὁ Πατήρ, ὁ Υἱός...».
16. «Εἴη τὸ ὄνομα...».
17. «Εὐλογία Κυρίου» καί ἀπόλυση.
5. Τό μυστήριο τοῦ γάμου καί οἱ λειτουργοί του. Ὡς πρός τήν ἀμφίεση τῶν ἱερέων, ἔγγαμοι καί ἄγαμοι ἱερεῖς (ἀνεξαρτήτως ὀφφικίου) φοροῦν ἐπιτραχήλιον, φελώνιον καί εἶναι ἀσκεπεῖς.
Ἡ ἀνάγνωση τῶν Εὐχῶν δέον νά γίνεται δυνατά καί μέ καλό ρυθμό, καθαρή ἄρθρωση, προσέχοντας στά σημεῖα τῆς στίξης.
Ἀπαραίτητη εἶναι ἡ σοβαρότητα τῶν λειτουργῶν, διακρινόμενοι γιά τήν τάξη καί ἱεροπρέπεια στίς κινήσεις τους (ὄχι σπασμωδικές κινήσεις, ἀλλά νά διαχέεται ἡ εἰρήνη τῆς πίστεως), καθώς καί γιά τήν καθαριότητα καί ἐμφάνισή τους (προσωπική, στοματική, ἄμφια, χέρια, παπούτσια).
Ὅταν τελοῦμε τό μυστήριο αὐτό, δέν τελοῦμε γάμο ἐξπρές, καί παράλληλα ἀποφεύγουμε τούς θεατρινισμούς. Ὁ γάμος εἶναι μυστήριο, κι ὄχι διαδικασία, ἤ ρουτίνα. Αὐτό ἐπιτυγχάνεται μέ τόν σωστό προγραμματισμό ἀριθμοῦ γάμων ἀνά ἀπόγευμα/ἡμέρα, χωρίς ὑπερβολές.
Ἄς προσθέσουμε, ἀκόμη, τήν ἀνάγκη τόσο τῆς διακριτικῆς παρουσίας τοῦ/τῆς νεωκόρου (μέ ἀξιοπρεπή ἐμφάνιση), ὅσο καί τῆς εὐπρεποῦς καί σεμνῆς παρουσίας τῶν ἱεροψαλτῶν/χορωδίας. Κι ὅλα αὐτά γιά να κυριαρχήσει μιά ἀτμόσφαιρα κατανυκτική καί ἱεροπρεπής.
6. Παρατηρήσεις σχετικά μέ τά πρίν καί τά μετά τοῦ γάμου. Ἡ πρώτη προσέγγιση τοῦ ζευγαριοῦ μέ τήν ἐκκλησία εἶναι ὅταν ἔρχεται ἕνα ζευγάρι νά «κλείσει» ἡμερομηνία. Ἡ συνεννόηση νά γίνεται μέ τούς ἄμεσα ἐνδιαφερομένους: ἱερεῖς - ζευγάρι, καί ὄχι νεωκόροι - γονεῖς/συγγενεῖς τοῦ ζεύγους. Πρίν ἀπό τό γάμο ἐντάσσεται κυρίως ἡ συνάντηση γιά τήν ἔκδοση τῶν πιστοποιητικῶν ἀγαμίας καί τήν ἄδεια γάμου.
Τά πρίν καί τά μετά τοῦ γάμου συνιστοῦν εὐκαιρίες ποιμαντικῆς προσέγγισης καί συζήτησης (νά ρίξουμε τό σπόρο, νά κερδίσουμε ψυχές). Ἄς ἔχουμε κατά νοῦ ὅτι δέν εἴμαστε δημόσια ὑπηρεσία. Γι’ αὐτό ἡ συμπεριφορά νά χαρακτηρίζεται ἀπό χαμόγελο, εὐγένεια, ἐξυπηρέτηση καί σεβασμό στό μυστήριο. Σήμερα τόν σεβασμό τόν κερδίζουμε, δέν τόν ἀπαιτούμε. Πάντοτε να μᾶς διακρίνει ἡ ταπείνωση.
Ἰδιαίτερα, στή συζήτηση γιά τή σημασία τοῦ γάμου δέν κάνουμε κήρυγμα. Ἐπίκεντρό μας ἀποτελεῖ τό γεγονός ὅτι ὁ γάμος εἶναι μυστήριο, ὄχι κοινωνικό γεγονός. Αὐτό σημαίνει προσεγμένη ἔνδυση νύφης, κουμπάρας καί τῶν μελῶν τῆς οἰκογενείας (γιά νά ἀποφεύγεται ὁ σκανδαλισμός). Ἀκόμη, νά είναι μετρημένοι οἱ στολισμοί/φωτογραφίες/βίντεο (ἤ τό ρύζι, ὅπου τό ρίχνουν, ἀφοῦ δέν ἀνήκει στήν παράδοση, καί δέν εἶναι τό γεγονός) καί προτρέπουμε γιά τήν ἀποφυγή τοῦ «πατήματος» τοῦ ποδιοῦ κατά τό ἀποστολικό ἀνάγνωσμα (πού δείχνει ἄγνοια τῶν λεγομένων). Ἄς τονίζουμε ὅτι ὁ γάμος συνιστᾶ θυσιαστική ἀγαπητική σχέση.
Κατά τήν ἔκδοση τῆς ἀδείας τονίζουμε τό ρόλο τοῦ ἐπισκόπου καί φροντίζουμε, τέλος, γιά τήν ἐπαφή μας μέ τό ζευγάρι καί μετά τό γάμο.
7. Παρατηρήσεις σχετικά μέ τόν κόσμο. Ἡ εὐταξία / ἡσυχία στόν ἱερό Ναό εἶναι ἀπαραίτητη. Δέν ξεκινᾶ τό μυστήριο ἄν δέν εἶναι ὅλοι στίς θέσεις τους καί ἐπικρατεῖ ἡσυχία. Εἴμαστε εὐγενικοί στίς παρατηρήσεις. Ὄχι φωνές καί προσβλητικές ἐκφράσεις.
Ἰδιαίτερα, πρίν ἀπό τήν ἔναρξη τοῦ μυστηρίου νά ἀναφέρουμε: Τί ἔχουμε ἔρθει νά κάνουμε· ποιός ὁ σκοπός τῆς παρουσίας μας· τί θά κάνουμε· ποιά εἶναι ἡ συμπεριφορά μας. Εἶναι καλό ὁ λειτουργός νά ἑτοιμάσει μιά σύντομη ὁμιλία σχετικά μέ τό νόημα τοῦ γάμου (εἴτε στήν ἀρχή, μέχρι νά ἡσυχάσουν, εἴτε μετά τό εὐαγγέλιο, ἐξηγώντας τό ἀποστολικό ἀνάγνωσμα, εἴτε στό τέλος, στό πλαίσιο τῶν εὐχῶν). Αὐτή νά διακρίνεται γιά ἁπλότητα, ἀμεσότητα καί συντομία (ὄχι πάνω ἀπό 4-5 λεπτά).
Ἡ συμμετοχή τῶν ἐκκλησιαζομένων γίνεται ἐμφανής ἀρχικῶς μέ τό «Πάτερ ἡμῶν...». Βέβαια, τό μυστήριο συνιστᾶ εὐκαιρία ποιμαντικῆς προσέγγισης καί κατήχησης, καθώς τό 90% τῶν καλεσμένων δέν ἐκκλησιάζονται.
Τέλος, ὡς πρός τήν ποιμαντική διάσταση τοῦ μυστηρίου (καί λειτουργικῆς ζωῆς), νά προτείνεται στό ζευγάρι ἡ προετοιμασία φυλλαδίου σχετικά μέ τόν γάμο, νά τυπώνεται μέ ἔξοδα τοῦ ζευγαριοῦ καί νά δίνεται στόν κόσμο μέ τήν εἴσοδό τους στό ναό.
Ἀφοῦ ὁλοκλήρωσε ὁ Αἰδεσιμ. Πρωτ. π. Στέφανος Ἀλεξόπουλος, ὁ Σεβ. Μητροπολίτης μας κ. Συμεών ἐξέφρασε τίς εὐχαριστίες του πρός τόν Ὁμιλητή, καθώς κετέστη ἰδιαίτερα πρακτικός καί συγκεκριμένος. Ἀκολούθουσε συζήτηση καί δόθηκαν στά ὑποβληθέντα ἐρωτήματα διευκρινιστικές ἀπαντήσεις.
Ἐν συνεχείᾳ ἔλαβε τό λόγο ὁ Σεβ. Μητροπολίτης μας κ. Συμεών καί –πέραν τῶν πρακτικῶν παρατηρήσεων τελετουργικῆς ὑφῆς– ἐτόνισε τά ἑξῆς θεολογικά σημεῖα:
- Ὁ Γάμος στή χριστιανική μας πίστη καί στή μακραίωνη ἐμπειρία τῆς ἐκκλησιαστικῆς μας παραδόσεως δέν εἶναι ἁπλῶς μιά φυσική ἕνωση ἤ ἕνα κοινωνικό γεγονός. Εἶναι μυστήριο, δηλαδή ἱερή πράξη ἐνταγμένη στή ζωή τῆς Ἐκκλησίας μας. Συνδέεται μέ τήν ἐν Χριστῷ σωτηρία μας· τήν αἰώνια προοπτική τοῦ ἀνθρώπου.
- Οἱ ρίζες τοῦ μυστηρίου τοῦ γάμου βρίσκονται μέσα στόν παράδεισο. Ὁ Θεός δημιουργεῖ τό πρῶτο ζευγάρι τῶν πρωτοπλάστων, τόν Ἀδάμ καί τήν Εὔα, καί δίνει σ᾽ αὐτό τήν εὐλογία Του : «αὐξάνεσθε καί πληθύνεσθε καί πληρώσατε τήν γῆν» (Γεν. 1,27-28).
- Ἡ Ἐκκλησία, τό σῶμα τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ, ἀκολούθησε καί στό θέμα τοῦ γάμου τή στάση καί τή διδασκαλία τοῦ θείου Ἱδρυτῆ της. Εἶδε τόν γάμο ὡς ἕνα θεσμό θείας προέλευσης, ὡς πράξη μυστηριακή τήν ὁποία εὐλογεῖ διά τῶν εὐχῶν της. Καί τήν εὐλογεῖ ὄχι ἀτομικά ἀλλά ἐκκλησιαστικά, δηλαδή μέσα στή λειτουργική σύναξη τῶν πιστῶν, γιά νά συνδέσει ἔτσι οὐσιαστικά τό μυστήριο τοῦ γάμου μέ τό μυστήριο τῆς Ἐκκλησίας.
- Παρά την πολεμική τῶν καιρῶν μας, ὁ γάμος γιά τήν Ἐκκλησία εἶναι καί παραμένει «μυστήριον μέγα». Μυστήριο ἀγάπης, πηγή χαρᾶς, ὁδός τελειώσεως. Ριζώνει, λειτουργεῖ καί προκόπτει ὅταν οἱ σύζυγοι ἀγωνίζονται κατά Χριστόν. Ὁ Κύριος Ἰησοῦς ἄς τούς φωτίζει γιά νά προχωροῦν στόν γάμο τους κατά τό θέλημά Του· μέ τήν ὀφειλόμενη συναίσθηση εὐθύνης καί τήν ἀπαραίτητη πνευματική προετοιμασία.
Ἐν κατακλεῖδι, ὁ Σεβασμιώτατος ποιμενάρχης μας κ. Συμεών, ἀφοῦ εὐχαρίστησε θερμότατα τόν ἐκλεκτό Εἰσηγητή π. Στέφανο Ἀλεξόπουλο, ἔκλεισε μέ τήν τελευταία αὐτή συνάντηση τό ἐφετινό Σεμινάριο Τελετουργικῆς γιά τούς Κληρικούς τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Νέας Σμύρνης.
ΓΙΑ ΤΟ ΜΥΣΤΗΡΙΟ ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ
α) Βασική βιβλιογραφία (συνιστώμενη ὑπό τοῦ Εἰσηγητοῦ):
1. Τό ἱερόν μυστήριον τοῦ Γάμου. Χρονικόν, Εἰσηγήσεις, Πορίσματα Ἱερατικοῦ Συνεδρίου τῆς Ἱ. Μητροπόλεως Δράμας ἔτους 1997 (Δράμα: Ἱ. Μητρ. Δράμας, 1997). Σελίδες: 282.
2. Ὁ Γάμος στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία. Πρακτικά Δ΄ Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου, 3-6.11.2002 («Ποιμαντική Βιβλιοθήκη, 9»· Ἀθῆναι: Κλάδος Ἐκδόσεων ΕΜΥΕΕ, 2004). Σελίδες: 254.
3. Σκαλτσῆ, Παναγιώτου Ἰ., Γάμος καί Θεία Λειτουργία: Συμβολή στήν ἱστορία καί τή θεολογία τῆς Λατρείας (Θεσ/νίκη: Π. Πουρναρᾶ, 1998). Σελίδες: 524.
4. Τρεμπέλα, Παναγιώτου, «Ἀκολουθία τῶν Μνήστρων καί τοῦ Γάμου κατά τούς ἐν Ἀθήναις κώδικας», στό περ. Θεολογία 18 (1940), σσ. 101-196 [ἐπανεκδοθέν ὡς μέρος τοῦ μνημειώδους ἔργου του: Τό Μικρόν Εὐχολόγιον, τόμος Α΄ (Ἀθήνα, 1950), σσ. 1-96].
5. Φουντούλη, Ἰωάννου Μ., «Ἡ ἱερολογία τοῦ γάμου. Ἱστορικο-τελετουργική θεώρηση», στό ἔργο του: Τελετουργικά θέματα. «Εὐσχημόνως καί κατά τάξιν», τόμ. Α΄ (Λογική λατρεία, 12· Ἀθήνα: Ἀποστολική Διακονία, [2002], 2η ἔκδ. 2009), σσ. 225-261.
β) Πατερικά ἔργα:
6. Ἁγίου Νεκταρίου, «Περί τοῦ μυστηρίου τοῦ γάμου τῆς Ἐκκλησίας», στό ἔργο του: Μελέται περί τῶν θείων μυστηρίων (Ἀθῆναι: Ν. Παναγόπουλου, 1990), σσ. 168-171.
7. Ἁγίου Ἰωάννου Χρυσοστόμου, Ἄντρας καί γυναίκα: Γάμος, μοιχεία, διαζύγιο, χηρεία, ἀπόδ. στή νεοελλ. Ε. Λέκκος («Ἡ σοφία τῶν Πατέρων, 32»· Ἀθήνα: Λύχνος, 2005). Σελίδες: 115.
8. Ἁγίου Ἰωάννου Χρυσοστόμου, Ὁ γάμος, ἡ οἰκογένεια καί τά προβλήματά τους, ὑπό Βενεδίκτου ἱερομονάχου Ἁγιορείτου («Χρυσοστομικός Ἄμβων, Γ΄»· Θεσ/νίκη: Συνοδία Σπυρίδωνος Ἱερομονάχου, 2007). Σελίδες: 401.
9. Ἁγίου Συμεών Θεσσαλονίκης, Περί τοῦ τιμίου νομίμου γάμου. PG 155, 503-516.
γ) Λειτουργικά ἔργα:
10. Ἀκολουθία τοῦ γάμου (Ἀθήνα: Ἀποστολική Διακονία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, ια΄ ἀνατ. 2008). [αὐτοτελής ἔκδοση, σελίδες: 53]
11. Μικρόν εὐχολόγιον ἤ ἁγιασματάριον, (Ἀθήνα: Ἀποστολική Διακονία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, ιη΄ ἀνατ. 2009). Σελίδες: 543.
δ) Συλλογικά ἔργα:
12. Συζυγία καί τεκνογονία. Πρακτικά Α΄ Διεπιστημονικῆς Συσκέψεως, 13-14.12.2002 («Ποιμαντική Βιβλιοθήκη, 17»· Ἀθῆναι: Κλάδος Ἐκδόσεων ΕΜΥΕΕ, 2008). Σελίδες: 208.
13. Γάμος καί οἰκογένεια. Διαπιστώσεις καί προοπτικές. Πρακτικά Β΄ Διεπιστημονικῆς Συσκέψεως, 5-6.12.2004 («Ποιμαντική Βιβλιοθήκη, 18»· Ἀθῆναι: Κλάδος Ἐκδόσεων ΕΜΥΕΕ, 2008). Σελίδες: 222.
14. «Ἔρως Θεοῦ, ἔρως ἀνθρώπων», στό περ. Σύναξη 32 (Ὀκτ.-Δεκ. 1989), ἀφιέρωμα. Σελίδες: 3-92.
15. Ὁ γάμος (ἐπιλεγμένα πατερικά ἀποσπάσματα), ἀπόδ. στή νεοελλ. Ε. Λέκκος, («Ἡ σοφία τῶν Πατέρων, 14»· Ἀθήνα: Λύχνος, 2004). Σελίδες: 121.
ε) Ἕτερα βοηθήματα:
16. Ἀγνάντου, Ν., Σάρκα μία: Μικρό ὁδοιπορικό στό μυστήριο τοῦ γάμου (Ν. Σμύρνη: Ἀκρίτας, 2001). Σελίδες: 69.
17. Ἀλεβιζόπουλου, Ἀντωνίου Γ. (πρωτ.), «Τό χάρισμα τοῦ γάμου», στό ἔργο του: Ἐφόδιον Ὀρθοδοξίας, 6η ἔκδ. (Βασική Δογματική Διδασκαλία, 1· Ἀθῆναι: Ἀποστολική Διακονία, 2007), σσ. 291-305.
18. Δεληκωστόπουλου, Ἀθανασίου Ι., «Τό μυστήριο τοῦ γάμου», στό ἔργο του: Ἡ πίστη τῶν Ὀρθοδόξων: Ὀρθόδοξη Δογματική γιά τό σύγχρονο ἄνθρωπο, 2η ἔκδ. (Ἀθήνα: Ἀποστολική Διακονία, 1999), σσ. 187-190.
19. Αἰμιλιανοῦ Σιμωνοπετρίτου (ἀρχιμ.), «Ὁ γάμος, τό μέγα μυστήριον», στό ἔργο του: Περί Θεοῦ λόγος αἰσθήσεως: Ὀκτώ κείμενα πνευματικῆς ἀγωγῆς (Ἀθῆναι: Ἴνδικτος, 2004), σσ. 143-164.
20. Δαμασκηνοῦ (Ἱερομόναχου), Σχέσεις ἀνδρογύνου πρίν καί μετά τόν γάμο: Μιά ὀρθόδοξη προσέγγισις (Ἀθήνα: Μυριόβιβλος, 2007). Σελίδες: 413.
21. Διακουμάκου, Ἠλία Γ. (πρεσβ.), Ἀγάπη, ἔρωτας, γάμος, παρθενία, τεκνογονία, ἐκτρώσεις (Ἀθήνα: Ἁρμός, 2006). Σελίδες: 120.
22. Διακουμάκου, Ἠλία Γ. (πρεσβ.), Συζυγία: Ἡ σημασία καί ἡ ἀξία τῶν συζυγικῶν σχέσεων. Λόγος τοῦ ἱεροῦ Χρυσοστόμου γιά τή συζυγία σέ ἐλεύθ. ἀπόδ. (Ἀθήνα: Παρρησία, χ.χ.). Σελίδες: 59.
23. Διακουμάκου, Ἠλία Γ. (πρεσβ.), Ἁγίου Νεκταρίου Μητροπολίτου Πενταπόλεως, «Ἡ δὲ γυνὴ ἵνα φοβῆται τὸν ἄνδρα», σέ ἐλεύθ. ἀπόδ. (Ἀθήνα: Ἁρμός, 2005). Σελίδες: 41.
24. Δορμπαράκη, Γεωργίου (πρωτ.), Σχέση καί σχέσεις: Γάμος, συζυγία, οἰκογένεια (Ἀθήνα: Δομή - Ἀρχονταρίκι: 2008). Σελίδες: 133.
25. Εὐδοκίμοφ, Παύλου, «Τό μυστήριο τοῦ γάμου», στό ἔργο του: Ἡ Ὀρθοδοξία, μτφρ. Ἀγαμ. Μουρτζόπουλος (Βιβλιοθήκη Ὀρθοδόξου Μαρτυρίας, 1· Θεσ/νίκη: Β. Ρηγόπουλου, 1972), σσ. 394-402.
26. Ζήση, Θεοδώρου Ν. (πρωτ.), Γάμος καί ἀγαμία: Εἰς τά περί παρθενίας πατερικά ἔργα (Θεσ/νίκη: Ἀφοί Κυριακίδη, 1987). Σελίδες: 219.
27. Ζήση, Θωμᾶ Ν., Μεγαλύνθητι, νυμφίε: Ἡ ἱερολογία τοῦ θρησκευτικοῦ ὀρθοδόξου γάμου (Ἀθήνα: Ἀποστολική Διακονία, 1992). Σελίδες: 249.
28. Θεοδώρου, Ἀνδρέα, «Ὁ γάμος», στό ἔργο του: Τά 7 μυστήρια τῆς Ἐκκλησίας: Δογματική περίληψη τῆς Ὀρθόδοξης πίστης μας (Ἀθήνα: «Ὁ Ἅγιος Νικόλαος», 2002), σσ. 151-179.
29. Θεοδώρου, Ἀνδρέα, «Ὁ γάμος», στό ἔργο του: «Πιστεύω εἰς ἕνα Θεόν»: Ματιές στό ὀρθόδοξο δόγμα μέ βάση τό ἱερό Σύμβολο τῆς Πίστεως, 2η ἔκδ. συμπλ. (Βασική Δογματική Διδασκαλία, 2· Ἀθήνα: Ἀποστολική Διακονία, 2007), σσ. 193-198.
30. Θεοδώρου, Ἀνδρέα, «Ἐρώτ. 123-127: Ὁ γάμος», στό ἔργο του: Ἀπαντήσεις σέ ἐρωτήματα δογματικά, 3η ἔκδ. (Βασική Δογματική Διδασκαλία, 4· Ἀθήνα: Ἀποστολική Διακονία, 2006), σσ. 178-181.
31. Θεοδώρου, Ἀνδρέα, «Ἐρώτ. 207-213: Γιά τό μυστήριο τοῦ γάμου», στό ἔργο του: Ἀπαντήσεις σέ ἐρωτήματα συμβολικά, 2η ἔκδ. (Βασική Δογματική Διδασκαλία, 5· Ἀθήνα: Ἀποστολική Διακονία, 2006), σσ. 277-282.
32. Θεοδώρου, Ἀνδρέα, «Ἐρώτ. 87: Πῶς σχετίζεται ὁ γάμος στή σωτηρία τοῦ ἀνθρώπου», στό ἔργο του: Ἀπαντήσεις σέ ἐρωτήματα σωτηριολογικά (Βασική Δογματική Διδασκαλία, 6· Ἀθήνα: Ἀποστολική Διακονία, 2006), σσ. 203-206.
33. Θερμοῦ, Βασιλείου (πρωτ.), Ἀσματική ἀκολουθία τοῦ γάμου (Ν. Σμύρνη: Ἀκρίτας, 2000). Σελίδες: 54.
34. Ἰγνατίου (Μητρ. Κεντρώας Ἀφρικῆς), «Ἐρώτ. 24: Ἡ σχέσις τοῦ ζεύγους κατά τήν περίοδον τῶν ἀρραβώνων», στό ἔργο του: Μ’ ἐρωτοῦν καί ἀπαντῶ: 100 ἀπαντήσεις σέ 100 ἐρωτήσεις (Ἀθήνα: Ἀποστολική Διακονία, 2005), σσ. 53-55.
35. Ἰωαννίδη, Θωμᾶ Α., Γάμος καί παρθενία ἐν Χριστῷ: Ἱστορικο-φιλολογική καί ἑρμηνευτική ἀνάλυσις τοῦ Α΄ Κορ. 7 (Ἀθήνα: Ἁρμός, 1998). Σελίδες: 249.
36. Καλλιγέρη, Ἀντωνίου (πρωτ.), Γάμος: Ἀπό τό μυστήριο στόν θεσμό... (Ἀθήνα: Μαΐστρος, 2008). Σελίδες: 185.
37. Καλλινίκου, Κωνσταντίνου Ν. (πρωτ.), Ὁ γάμος («Θέματα Ὀρθοδόξου Κατηχήσεως, 2»· Θεσ/νίκη: Μυγδονία, 1999). Σελίδες: 101.
38. Καλλινίκου, Κωνσταντίνου Ν. (πρωτ.), «Ἡ ἀκολουθία τοῦ ἀρραβῶνος – τοῦ στεφανώματος. Ἀνάλυσις τῆς ἀκολουθίας», στό ἔργο του: Ὁ χριστιανικός ναός καί τά τελούμενα ἐν αὐτῷ, 4η ἔκδ. (Ἀθήνα: Γρηγόρη, 1969), σσ. 504-517.
39. Καραβιδόπουλου, Ἰωάν. - Χ. Βάντσου - Στ. Φωτίου κ.ἄ., Ἀγάπη καί γάμος (Ἀθήνα: Ἁρμός, 1995). Σελίδες: 92.
40. Καραγιάννη, Δημητρίου, «Ἡ ἀσκητική τοῦ γάμου», στό ἔργο του: Ρωγμές καί ἀγγίγματα (Ἀθήνα: Ἁρμός, 2005), σσ. 83-97.
41. Καρδαμάκη, Μιχαήλ Σ. (πρωτ.), «Ὑπακοή, πτωχεία, παρθενία», στό ἔργο του: Ὀρθόδοξη πνευματικότητα. Ἡ αὐθεντικότητα τοῦ ἀνθρώπινου ἤθους («Ὀρθόδοξη Μαρτυρία, 3»· Ν. Σμύρνη: «Ἀκρίτας», 1980), σσ. 216-223.
42. Καρδαμάκη, Μιχαήλ Σ. (πρωτ.), Τίμιοι μέ τά ἀνθρώπινα: Ὁ γάμος στά ὅρια τῆς ὀρθόδοξης ἠθικῆς («Ἀκριτικά Τετράδια, 2»· Ν. Σμύρνη: «Ἀκρίτας», 1983). Σελίδες: 93.
43. Καρδαμάκη, Μιχαήλ Σ. (πρωτ.), Ἀγάπη καί γάμος, 3η ἔκδ. («Γάμος - Οἰκογένεια, 2»· Ν. Σμύρνη: Ἀκρίτας, 1989). Σελίδες: 106.
44. Καρδαμάκη, Μιχαήλ Σ. (πρωτ.), Ὁ γάμος μυστήριο μέγα (Ἀθήνα: Τῆνος, 2004). Σελίδες: 300.
45. Κατσιάρα, Ἀλέξανδρου – Μάρως Βαμβουνάκη, «”Ζωή πού δέν μοιράζεται εἶναι ζωή κλεμμένη”», στό ἔργο τους: Ὅταν ὁ θεός πεθαίνει. Μιά συζήτηση (Ἀθήνα: Δόμος, 2003), σσ. 570-591.
46. Κογκούλη, Ἰ. – Χρ. Οἰκονόμου – Παν. Σκαλτσῆ, Ὁ γάμος («Θεία λατρεία καί παιδεία, 3»· Θεσ/νίκη: «Λυδία», 1996). Σελίδες: 302.
47. Κουγιουμτζόγλου, Γ. (πρωτ.), Γνωριμία πρίν ἀπό τό γάμο: Προϋποθέσεις γιά τήν ἐπιτυχία του ἤ πῶς δύο νέοι θά γνωριστοῦν σωστότερα πρίν ἀποφασίσουν τό γάμο, 4η ἔκδ. (Θεσ/νίκη: «Λυδία», 2007). Σελίδες: 238.
48. Κούτσα, Συμεών (Μητρ. Νέας Σμύρνης), «Τό μυστήριο τοῦ Γάμου: Ἀφιέρωση», στό: Ἡμερολόγιο 2010 Ἱερᾶς Μητροπόλεως Νέας Σμύρνης (Νέα Σμύρνη: Ἱερά Μητρόπολη Νέας Σμύρνης, 2010), σσ. 4-7.
49. Λέκκου, Εὐαγγέλου. Π., Γάμος: Μυστήριο ἀγάπης (Ἀθήνα: Ἀποστολική Διακονία, 1986). Σελίδες: 32.
50. Μαυρομάτη, Γεωργίου, Τό μυστήριον τῆς Ἀγάπης (ὁ Γάμος) (Κατερίνη: Τέρτιος, 1998). Σελίδες: 190.
51. Μέγιεντορφ, Ἰωάννου (πρωτ.), Ὁ ὀρθόδοξος γάμος, μτφρ. ἀρχιμ. Ἀ. Δικαιάκος (Ν. Σμύρνη: Ἀκρίτας, 2004). Σελίδες: 255.
52. Mεταλληνοῦ, Γεωργίου Δ. (πρωτ.), «”Ἡ Ἐκκλησία σημαίνεται ἐν τοῖς μυστηρίοις”», στό ἔργο του: Ἡ θεολογική μαρτυρία τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Λατρείας, 2η ἔκδ. (Ἀθήνα: Ἁρμός, 1996), σσ. 258-260.
53. Μπελέζου, Κωνσταντίνου Ι., Ἡ σημειολογία τοῦ γάμου στήν Ἀποκάλυψη τοῦ Ἰωάννου: Πρόσωπα καί συμβολισμοί (Ἀθήνα: Ἐριφύλη, 2007). Σελίδες: 189.
54. Μπόνη, Κωνσταντίνου Γ., «Τό μυστήριον τοῦ γάμου», στό ἔργο του: Κατήχησις καί Λειτουργική, 2η ἔκδ. (Ἀθῆναι: Ἔκδ. περ. «Ἐκκλησία», 1999), σσ. 58-59.
55. Νευράκη, Νικολάου, «Τό μυστήριο τοῦ Γάμου καί ἡ χριστιανική οἰκογένεια», στό ἔργο του: Βασικές ἀλήθειες πίστεως καί ζωῆς (Ἀθήνα: χ.ἐ., 2007), σσ. 126-129.
56. Νίκα, Σωκράτη, Γάμος: Ἀγάπη, ἐλευθερία, δημιουργία (Ἀθήνα: Μήνυμα, χ.χ.). Σελίδες: 104.
57. Νικολόπουλου, Παναγ. Δ., Ἄσκηση καί ἁγιότητα στό γάμο, 2η ἔκδ. (Ἀθήνα: Ἁρμός, 1998). Σελίδες: 59.
58. Παπαδάκη, Βασ. (ἀρχιμ.), Ἡ ὀρθόδοξη θεολογία γιά τίς ἐκτός γάμου σχέσεις, μέ τήν εὐλογία τοῦ Μητρ. Ρεθύμνης καί Αὐλοποτάμου κ. Ἀνθίμου (Ρέθυμνο: Ἱερά Μονή Ἁγίας Ἀναστασίας τῆς Ρωμαίας, 2008). Σελίδες: 100.
59. Παϊσίου Γέροντος Ἁγιορείτου, Λόγοι Δ΄: Οἰκογενειακή ζωή (Σουρωτή Θεσ/νίκης: Ἱ. Ἡσυχ. «Εὐαγγελιστής Ἰωάννης ὁ Θεολόγος», 2003). Σελίδες: 310.
60. Παπαδόπουλου, Στυλιανοῦ Γ., Γάμος καί παρθενία στόν ἱερό Χρυσόστομο (Ἀθήνα: Ἁρμός, 1996). Σελίδες: 108. [Ἀναδ. στό ἔργο του: Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος. Τόμ. Β΄: Ἡ σκέψη του, ἡ προσφορά του, ἡ μεγαλωσύνη του (Ἀθήνα: Ἀποστολική Διακονία, 1999), σσ. 265-346].
61. Πατρώνου, Γεωργίου Π., Θεολογία καί ἐμπειρία τοῦ Γάμου. Στοιχεῖα γιά μιά ὀρθόδοξη βιβλική ἀνθρωπολογία (Ἀθήνα: Δόμος, 1992). [Περιλαμβάνει τά ἔργα του: Γάμος καί ἀγαμία κατά τόν ἀπόστολο Παῦλο. Eἰσαγωγικά καί ἑρμηνευτικά στήν A΄ Kορ. 7,1-7 (Ἀθήνα 1985), καί τό ἕτερο: Ὁ γάμος στή θεολογία καί στή ζωή, 3η ἔκδ. (Ἀθήνα: χ.ἐ., 1984)]. Σελίδες ...
62. Σαχάρωφ, Σωφρονίου (ἀρχιμ.), «Ὁ γάμος», στό ἔργο του: Τό μυστήριο τῆς πνευματικῆς ζωῆς, μτφρ. ἀπό τά ρωσικά ἀρχιμ. Ζαχαρίας (Ἔσσεξ Ἀγγλίας: Ἱ. Πατρ. Σταυρ. Mονή Tιμίου Προδρόμου, 2010), σσ. 190-194.
63. Σκλήρη, Σταματίου (πρωτ.), «Ἡ προοπτική τοῦ μυστηρίου τοῦ γάμου πρός τά ἔσχατα», στό συλλογικό τόμο: Οἰκογένεια σέ κρίση, ἐπιμ. Μ. Κοκκίνου («Γάμος – Οἰκογένεια, 13»· Ν. Σμύρνη: Ἀκρίτας, 2009), σσ. 287-296.64. Sherrard, Philip, «Ἡ σεξουαλική σχέση στή Χριστιανική σκέψη», στό συλλογικό ἔργο: «Ἄρσεν καί θῆλυ ἐποίησεν αὐτούς». Τό μυστήριο τῆς ἀνδρόγυνης σχέσης, μτφρ. Ἰ. Τρίγκας - Π. Βερύκιος («Παράδοση»· Ἀθήνα: Πεμπτουσία, 1991), σσ. 55-82.
65. Sherrard, Philip, Χριστιανισμός καί Ἔρως, μτφρ. Π. Σουλτάνης («Μικρή Σειρά»· Ἀθήνα: Πεμπτουσία, 1994). Σελίδες: 74.
66. Σέρραρντ, Φίλιπ, Ἄνδρας καί γυναίκα ἡ μυσταγωγία τους: Μιά ἑρμηνεία στό φῶς τῆς Ὀρθοδοξίας, μτφρ. Ἀ. Μοροζίνη («Μικρή Σειρά»· Ἀθήνα: Ντ. Χάρβεϋ, 1987). Σελίδες: 47.
67. Σμέμαν, Ἀλέξανδρου (πρωτ.), «Γάμος», στό ἔργο του: Λειτουργία καί ζωή: Χριστιανική ἀνάπτυξη μέσα ἀπό τή λειτουργική ἐμπειρία, μτφρ. Ἰ. Ροηλίδης, πρόλ. Σ. Φωτίου (Ἀθήνα: Ἁρμός, 2007), σσ. 142-147.
68. Schmemann, Alexander (πρωτ.), «Τό μυστήριο τῆς ἀγάπης», στό ἔργο του: Γιά νά ζήσει ὁ κόσμος, πρόλ. καί μτφρ. Z. Λορεντζάτος, 2η ἔκδ. (Ἀθήνα: Δόμος, 1987), σσ. 119-140.
69. Σταυρόπουλου, Ἀλέξανδρου Μ., Ποιμαντική γάμου καί οἰκογένειας (Ἀθήνα: Ἁρμός, 2008). Σελίδες: 179.
70. Στύλιου, Εὐθυμίου Κ. (Μητρ. Ἀχελώου), «Ὁ Γάμος», στό ἔργο του: Εἶμαι χριστιανός ὀρθόδοξος: Ἐγχειρίδιο χριστιανικῆς κατήχησης καί ἀγωγῆς (Ἀθήνα: Ἀποστολική Διακονία, 2000), σσ. 108-111.
71. Τάτση, Δ. (πρεσβ.), Γάμος τό μυστήριο μέγα, 2η ἔκδ. (Κόνιτσα: χ.ἐ., 2003). Σελίδες: 108.
72. Φαναρᾶ, Β. Γ., Τεκνογονία καί ἀντισύλληψη στόν ὀρθόδοξο γάμο: Ἠθικά σχόλια καί σύγχρονη ἔρευνα (Θεσ/νίκη: Τό Παλίμψηστον, 2004). Σελίδες: 117.
73. Φάρου, Φιλόθεου - Σταύρου Κοφινᾶ (π.), Συζυγία, 4η ἔκδ. (Ψυχολογία-Ποιμαντική, 6· Ν. Σμύρνη: Ἀκρίτας, 2000). Σελίδες: 445.
74. Φάρου, Φιλόθεου - Σταύρου Κοφινᾶ (π.), Γάμος, 5η ἔκδ. («Ψυχολογία-Ποιμαντική, 3»· Ν. Σμύρνη: Ἀκρίτας, 1995). Σελίδες: 390.
75. Φάρου, Φιλόθεου (π.), Ἔρωτος φύσις (Ἀθήνα: Ἁρμός, 1990). Σελίδες: 238.
76. Φουντούλη, Ἰωάννου Μ., «Τελετουργική προσέγγιση τῶν ἱερῶν Ἀκολουθιῶν τοῦ Ἀρραβῶνος καί τοῦ Γάμου», στό ἔργο του: Τελετουργικά θέματα. «Εὐσχημόνως καί κατά τάξιν», τόμ. Γ΄ (Λογική λατρεία, 16· Ἀθήνα: Ἀποστολική Διακονία, 2007), σσ. 87-107.
77. Φουντούλη, Ἰωάννου Μ., «Ἐρώτ. 22, 25, 33, 65, 66, 73, 96, 99, 108, 115, 129, 137-138, 141: Γιά τό μυστήριο τοῦ γάμου», στό ἔργο του: Ἀπαντήσεις εἰς λειτουργικάς ἀπορίας, Α΄: 1-150, 6η ἔκδ. (Λογική λατρεία, 7· Ἀθήνα: Ἀποστολική Διακονία, 2006).
78. Φουντούλη, Ἰωάννου Μ., «Ἐρώτ. 194, 203, 257, 280: Γιά τό μυστήριο τοῦ γάμου», στό ἔργο του: Ἀπαντήσεις εἰς λειτουργικάς ἀπορίας, Β΄: 151-300, 5η ἔκδ. (Λογική λατρεία, 8· Ἀθήνα: Ἀποστολική Διακονία, 2006).
79. Φουντούλη, Ἰωάννου Μ., «Ἐρώτ. 348, 368, 387: Γιά τό μυστήριο τοῦ γάμου», στό ἔργο του: Ἀπαντήσεις εἰς λειτουργικάς ἀπορίας, Γ΄: 301-400, 4η ἔκδ. (Λογική λατρεία, 9· Ἀθήνα: Ἀποστολική Διακονία, 2006).
80. Φουντούλη, Ἰωάννου Μ., «Ἐρώτ. 409, 463, 465, 496, 497: Γιά τό μυστήριο τοῦ γάμου», στό ἔργο του: Ἀπαντήσεις εἰς λειτουργικάς ἀπορίας, Δ΄: 401-500, 2η ἔκδ. (Λογική λατρεία, 10· Ἀθήνα: Ἀποστολική Διακονία, 2006).
81. Φουντούλη, Ἰωάννου Μ., «Ἐρώτ. 519, 545, 581, 597: Γιά τό μυστήριο τοῦ γάμου», στό ἔργο του: Ἀπαντήσεις εἰς λειτουργικάς ἀπορίας, Ε΄: 501-600, 2η ἔκδ. (Λογική λατρεία, 11· Ἀθήνα: Ἀποστολική Διακονία, 2003).
82. Φωτίου, Σταύρου, Ἀπό τό νερό στό κρασί καί ἀπό τόν ἔρωτα στήν ἀγάπη: Ὁ σκοπός τῆς διαφυλικῆς ἀγωγῆς (Ἀθήνα: Ἁρμός, 2008). Σελίδες: 104.
83. Χριστοδούλου (Ἀρχιεπ. Ἀθηνῶν), Καλοστεριωμένοι: Γιά ἕναν ἐπιτυχημένο γάμο, γιά μιά εὐτυχισμένη οἰκογένεια (Ἀθήνα: Ἀποστολική Διακονία, 1999). Σελίδες: 32.
84. Χριστοδούλου, Θεμιστοκλῆ Στ. (πρωτ.), Πρακτικός ὁδηγός μελλονύμφων (Ποιμαντικο-Λειτουργικά Θέματα, 8· Ἀθήνα: Ὁμολογία, 2008). Σελίδες: 359.
85. Ψαλτάκη, Γεωργίου Γ., «Ὁ γάμος», στό ἔργο του: Τά ἱερά μυστήρια τῆς Ἐκκλησίας μας (Ἀθῆναι: Ἀδελφότης Θεολόγων «Ὁ Σωτήρ», 2008), σσ. 111-127.
86. Ware, Κάλλιστου (Ἐπισκ. Διοκλείας, νῦν Μητρ. Διοκλείας), «Γάμος», στό ἔργο του: Ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία, μτφρ. Ἰ. Pοηλίδης, ἀνατ. (Ἱστορία καί Πολιτισμός, 2· Ν. Σμύρνη: Ἀκρίτας, 1998), σσ. 465-468.