04 Μαρ2014
Μεγάλη Τεσσαρακοστή: Ἐργαστήρι αὐτογνωσίας
Ο Κ Α Τ Α Ν Υ Κ Τ Ι Κ Ο Σ -
Σ Υ Γ Χ Ω Ρ Η Τ Ι Κ Ο Σ Ε Σ Π Ε Ρ Ι Ν Ο Σ
στήν Ἁγία Φωτεινή Νέας Σμύρνης
Σ Υ Γ Χ Ω Ρ Η Τ Ι Κ Ο Σ Ε Σ Π Ε Ρ Ι Ν Ο Σ
στήν Ἁγία Φωτεινή Νέας Σμύρνης
Μέσα σέ κλίμα βαθιᾶς κατανύξεως καί μεγάλης εὐλάβειας τελέσθηκε τό ἑσπέρας τῆς Κυριακῆς τῆς Τυρινῆς, 2 Μαρτίου, στόν Ἱερό Μητροπολιτικό Ναό τῆς ἁγίας Φωτεινῆς Νέας Σμύρνης ὁ Κατανυκτικός-συγχωρητικός Ἑσπερινός. Πρόκειται γιά τόν Ἑσπερινό μέ τόν ὁποῖο οὐσιαστικά ἀρχίζει ἡ κατ’ ἐξοχήν ἱερά περίοδος, ἡ ἱερότερη χρονική περίοδος καί ἡ καρδιά τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ ἔτους, ἡ Μεγάλη Τεσσαρακοστή.
Μέ τήν εἴσοδό μας στόν Καθεδρικό ἱερό Ναό, κάθε πιστός ἔπαιρνε τό καλαίσθητο φυλλάδιο πού περιεῖχε ὁλόκληρη τήν ἀκολουθία τοῦ κατανυκτικοῦ Ἑσπερινοῦ, ὥστε νά παρακολουθήσει μέ εὐλάβεια καί κατ’ ἔννοιαν τή μοναδική σέ βάθος καί ὡραιότητα ἀκολουθία. Μετά τήν Εἴσοδο καί τό «Φῶς ἱλαρόν ἁγίας δόξης», οἱ Ἱερεῖς ἄφησαν τά λαμπερά τους ἄμφια, γιά νά ἐνδυθοῦν τά σκουρόχρωμα γιά τό «συνεσκιασμένον καί πενθηρόν καί μυστικόν» τῆς κατανυκτικῆς αὐτῆς περιόδου. Τότε εἶναι πού ἀκούστηκε καί τό Μέγα προκείμενον (σέ Ἦχο πλ. δ'), ὡς κραυγή τοῦ πιστοῦ γεμάτη ἐλπίδα καί φῶς μέσα στό σκοτάδι καί τήν ἀπογοήτευση:
«Μή ἀποστρέψῃς τό πρόσωπόν σου
ἀπό τοῦ παιδός σου, ὅτι θλίβομαι·
ταχύ ἐπάκουσόν μου· πρόσχες
τῇ ψυχῇ μου, καί λύτρωσαι αὐτήν».
Ἡ ἀκολουθία τοῦ Ἑσπερινοῦ πλησίαζε πρός τό τέλος της καί πρίν ἀπό τό «Νῦν ἀπολύεις» ὁ Πανοσιολ. Ἀρχιμ. π. Νικόλαος Πουλάδας ἐξεφώνησε τήν πρώτη Ὁμιλία τῶν κατανυκτικῶν Ἑσπερινῶν τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς μέ θέμα «Μεγάλη Τεσσαρακοστή: Ἐργαστήρι αὐτογνωσίας» (παραθέτουμε ἀκολούθως ὁλόκληρη τήν ὁμιλία).ἀπό τοῦ παιδός σου, ὅτι θλίβομαι·
ταχύ ἐπάκουσόν μου· πρόσχες
τῇ ψυχῇ μου, καί λύτρωσαι αὐτήν».
Μέ τό πέρας τῆς ὁμιλίας τοῦ πρώτου αὐτοῦ κατανυκτικοῦ Ἑσπερινοῦ, ὁ Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης μας κ. Συμεών, ὁ ἱερός Κλῆρος καί ὁ πιστός λαός τῆς Νέας Σμύρνης ζητήσαμε ἀμοιβαία συγχώρηση καί εὐχηθήκαμε νά εἶναι καλή καί εὐλογημένη καί ἡ ἐφετινή Μεγάλη Τεσσαρακοστή.
* * *
Μ Ε Γ Α Λ Η Τ Ε Σ Σ Α Ρ Α Κ Ο Σ Τ Η :
Ε Ρ Γ Α Σ Τ Η Ρ Ι Α Υ Τ Ο Γ Ν Ω Σ Ι Α Σ
Ε Ρ Γ Α Σ Τ Η Ρ Ι Α Υ Τ Ο Γ Ν Ω Σ Ι Α Σ
Ὁμιλία τοῦ Πανοσιολ. Ἀρχιμ. π. Νικολάου Πουλάδα
κατά τόν Κατανυκτικό-Συγχωρητικό Ἑσπερινό
τῆς Κυριακῆς τῆς Τυρινῆς
(Ἁγία Φωτεινή Νέας Σμύρνης, 2 Μαρτίου 2014)
κατά τόν Κατανυκτικό-Συγχωρητικό Ἑσπερινό
τῆς Κυριακῆς τῆς Τυρινῆς
(Ἁγία Φωτεινή Νέας Σμύρνης, 2 Μαρτίου 2014)
Ἐργαστήρι αὐτογνωσίας, Σεβασμιώτατε, σεβαστοί πατέρες καί ἀδελφοί, ἡ Σαρακοστή. Σχολεῖο, ἤ καλύτερα, Πανεπιστήμιο Αὐτογνωσίας. Ἡ ἀρετή αὐτή δέν εἶναι καθόλου εὔκολη καί αὐτονόητη.
«Πραγματικά, λέει ὁ Μέγας Βασίλειος, τό δυσκολότερο ἀπό ὅλα εἶναι νά γνωρίσει κανείς καλά τόν ἑαυτό του. Γιατί ὄχι μόνο τό μάτι μας πού βλέπει τά ἔξω ἀπό τόν ἄνθρωπο δέν εἶναι κατάλληλο νά βλέπει τόν ἑαυτό μας, ἀλλά καί αὐτός ὁ νοῦς μας, πού βλέπει μέ πολλή ἀκρίβεια καί γρήγορα τό ξένο ἁμάρτημα, εἶναι βραδυκίνητος στό νά ἀντιληφθεῖ τά δικά μας ἐλαττώματα». Συμφωνεῖ καί ὁ ὅσιος Νεῖλος ὁ Ἀσκητής: «Γνώρισε τόν ἑαυτό σου πρίν ἀπό ὅλα, διότι τίποτα δέν εἶναι δυσκολότερο ἀπό τό νά γνωρίσεις τόν ἑαυτό σου, …τίποτα κοπιαστικότερο». Εἶμαι δίπλα μου, εἶμαι μέσα μου καί ὅμως δέν μέ βλέπω! Μοῦ διαφεύγω! «Πόσο δύσκολο μοῦ φαίνεται νά δῶ ἐκεῖνο πού βρίσκεται μπρός στά μάτια μου» (Βιττγκενστάιν) λέει ἕνας σύγχρονος φιλόσοφος.
* * *
1. Οἱ ἄνθρωποι ὅσον ἀφορᾶ τό θέμα τῆς αὐτογνωσίας χωρίζονται σέ πέντε κατηγορίες.(α) Αὐτοί πού ἀγνοοῦν τόν ἑαυτό τους ἤ τόν ξέρουν ἐλάχιστα.
Ἤ δέν βλέπουν τίποτα, ἤ βλέπουν μόνο τά «χοντρά» καί τούς διαφεύγουν τελείως τά «ψιλά». Παράδοξο ὄντως!
Ἐξερευνοῦμε τό σύμπαν ἀλλά ὄχι ἐμᾶς. «Εὔκολοι ἐσμέν γνῶναι οὐρανόν μᾶλλον, ἤ ἑαυτούς, σημειώνει ὁ ἅγιος Γρηγόριος Νύσσης». Γνωρίσαμε τόν μικρό-κοσμο τῶν ἀτόμων καί τῶν κουόρκς, γνωρίσαμε τόν μακρό-κοσμο τῶν γαλαξιῶν, ἀλλά δέν γνωρίσαμε τόν ἐσώ-κοσμο τῆς ψυχῆς, τόν αὐτό-κοσμο, τόν ἑαυτό μας.
«Ὅλο ξεχνᾶμε νά κατεβοῦμε στό βυθό. Δέν βάζουμε τά ἐρωτηματικά μας ἀρκετά βαθιά» (Βιττγκενστάιν). Ἐκεῖ ὅμως γίνονται ὅλα, στό βάθος καί ὄχι στήν ἐπιφάνεια. Ἐκεῖ πολλές φορές διχαζόμαστε ἐσωτερικά.
«Ὁ ἅγιος Μακάριος ὁ Αἰγύπτιος γράφει ὅτι ἡ ἁμαρτία εἶναι στόν ἄνθρωπο σάν «ἄλλη ψυχή μαζί μέ τήν ψυχή»» ἤ ὅπως τό λέει πιό γλαφυρά ὁ πιστός ποιητής Βερίτης «δύο κόσμοι μέσα μας παλεύουν, πού μέρα νύχτα μᾶς παιδεύουν». Νά ἡ μεγαλύτερη μάχη! Νά ὁ μεγαλύτερος ἐχθρός μας. «Κανείς δέν εἶναι τόσο πολύ ἐχθρός τοῦ ἀνθρώπου, ὅσο ὁ ἴδιος στόν ἑαυτό τοῦ» συμφωνεῖ ὁ ὅσιος Μᾶρκος ὁ Ἀσκητής. Ποιός πράγματι εἶμαι; Ποιός εἶναι ὁ ἀληθινός μου χαρακτήρας;
«Ὁ καθένας μας ἔχει τρεῖς χαρακτῆρες. Αὐτόν πού δείχνει, αὐτόν πού ἔχει καί αὐτόν πού νομίζει ὅτι ἔχει». Ἐμᾶς ὅμως πρέπει νά μᾶς νοιάζει ὄχι τί βλέπουν οἱ ἄλλοι, ἀλλά τί βλέπει ὁ Θεός. Ὁ ἀληθινός μας ἑαυτός εἶναι «ὁ κρυπτός τῆς καρδίας ἄνθρωπος» (Α΄ Πέτρ. 3,4). Οἱ ἄνθρωποι τυφλωνόμαστε καί δέν βλέπουμε καθαρά. Ἡ τύφλωση προέρχεται ἀπό τά πάθη, τίς ἁμαρτίες, τίς πολλές μέριμνες. Ὅλα αὐτά γίνονται σάν τσίμπλα στά πνευματικά μάτια τῆς ψυχῆς μας. Μαζεύτηκαν πολλά μέσα μας καί μᾶς κρύβουν τήν ἀλήθεια. «Χρῶμα πάνω στό χρῶμα, πῶς νά διακρίνεις τή σκουριά;» λέει ἕνας ποιητής.
Αὐτοί στήν Ἐξομολόγηση δέν ξέρουν τί νά ποῦν, ἤ λένε ἐλάχιστα καί ἐντελῶς ἐπουσιώδη. Ἀναγκάζεται ὁ πνευματικός νά τούς πεῖ: Δέν ἔχετε κάποιο πάθος, ἐλάττωμα, ἁμαρτία; Ὄχι παππούλη μου, δέν σκότωσα, δέν ἔκλεψα. Ἁπλῶς τήν εὐχούλα θέλω νά κοινωνήσω… Παραδόξως ὅμως ἐνῶ ὁ ἴδιος δέν λέει σχεδόν καμία ἁμαρτία, ἀπό τήν ἄλλη ὅμως λέει ταπεινολογώντας καί ὄχι ταπεινοφρονώντας. Ἔ, βεβαίως, εἶμαι πολύ ἁμαρτωλός ἐγώ πάτερ μου…
*
(β) Αὐτοί πού γνωρίζουν τόν ἑαυτό τους ἀλλά δέν τόν παραδέχονται. Ἀρνοῦνται τόν κακό τους ἑαυτό.Αἰτία ποιά ἄλλη; Ἡ ἀλαζονεία φυσικά. Ἡ φιλαυτία καί ἡ ὑπερηφάνεια. Αὐτός ὁ ἄνθρωπος βλέπει μόνο τά καλά του. Καί ἄν δεῖ καμιά ρυτίδα στό πρόσωπο τῆς ψυχῆς, τότε σάν τήν ἀρχαία Λαΐδα τήν Κορινθία θά προτιμήσει ἀντί νά ἀναγνωρίσει τίς ρυτίδες, νά πετάξει κάτω καί νά σπάσει τόν καθρέπτη φωνάζοντας «Ἐγώ ρυτίδες;». Ἀρνοῦνται νά δοῦν τήν ἀλήθεια. Δέν ἀνέχονται καμιά ἀσχήμια.
«Ὁ ἐγωισμός εἶναι διπλός φακός. Μεγαλώνει τόν ἑαυτό μας καί μικραίνει τούς ἄλλους». Δοκίμασες ποτέ νά ἀκούσεις τή φωνή σου στό μαγνητόφωνο; Ὅλοι οἱ ἄλλοι τήν ἀναγνωρίζουν ἐκτός ἀπό σένα. Μόνο ὅταν πεισθεῖς ὅτι εἶναι ἡ φωνή σου, τότε μόνο ἀναγνωρίζεις τίς παραφωνίες σου καί τήν ἀστάθειά της. Τό ἴδιο συμβαίνει καί ἄν κατορθώσεις νά γνωρίσεις ἀντικειμενικά τόν ἑαυτό σου. Ὁ ἐγωιστής ἄνθρωπος βλέπει μόνο τά θετικά. «Ὁ καθένας εἶναι ὁ πρῶτος καί ὁ πιό μεγάλος κόλακας τοῦ ἑαυτοῦ του» ἔλεγε ὁ σοφός Πλούταρχος.
*
(γ) Αὐτοί πού γνωρίζουν, παραδέχονται ἀλλά δικαιολογοῦνται ἤ τά φορτώνουν στούς ἄλλους.Ἡ δικαιολογία ξεκίνησε ἀπό τόν Ἀδάμ πῆγε στήν Εὔα καί φτάνει καί σέ μᾶς. Δέν φταίω ἐγώ, φταίει ἡ Εὔα, λέει ὁ Ἀδάμ. Δέ φταίω ἐγώ, φταίει τό φίδι, λέει ἡ Εὔα. Ἡ δικαιολογία ὅμως, ἀναφέρει ὁ γέρων Παΐσιος ἀπομονώνει τή Θεία Χάρη. «Ἀπό τή στιγμή πού ὁ ἄνθρωπος δικαιολογεῖ τά ἀδικαιολόγητα, ἀπομονώνεται ἀπό τό Θεό. Μπαίνει μόνωση… καουτσούκ, ἀνάμεσα στόν ἄνθρωπο καί τό Θεό. Μπορεῖ νά περάσει τό ρεῦμα μέσα ἀπό τό καουτσούκ; Ὄχι… Εἶναι σάν νά χτίζεις ἕναν τοῖχο καί νά χωρίζεις τόν ἑαυτό σου ἀπό τό Θεό, ὁπότε κόβεις κάθε σχέση μαζί Του».
Αὐτός στήν Ἐξομολόγηση δικαιολογεῖται. Πάτερ, ἔπρεπε νά κάνουμε τήν ἔκτρωση, διότι τότε προεῖχε ἡ καριέρα μου!...
Μετά τή δικαιολογία ἔρχεται ἡ κατάκριση. «Οἱ πιό πολλοί εἶναι ὑποκειμενικοί μέ τόν ἑαυτό τους καί ἀντικειμενικοί μέ τούς ἄλλους, τρομακτικά ἀντικειμενικοί μερικές φορές. Ὅμως σκοπός εἶναι νά εἴμαστε ἀντικειμενικοί μέ τόν ἑαυτό μας καί ὑποκειμενικοί μέ τούς ἄλλους» (Κίρκεγκορ). Ἐπειδή δέν εἴμαστε ὑποκειμενικοί μέ τούς ἄλλους γι’ αὐτό τούς κατακρίνουμε. Στήν Κλίμακα τοῦ ἁγίου Ἰωάννη βρίσκουμε ἀκριβῶς καί τήν αἰτία.
«Ἐκεῖνοι πού εἶναι αὐστηροί καί λεπτομερεῖς κριτές τῶν παραπτωμάτων τοῦ πλησίον τους, διακατέχονται ἀπό αὐτό τό πάθος, ἐπειδή ποτέ δέν ἐπέδειξαν κάποια ἀπερίσπαστη φροντίδα γιά τά δικά τους παραπτώματα οὔτε καί σκέφτηκαν ποτέ μέ λεπτομέρεια αὐτά. Γιατί, ἄν κάποιος, ἀφαιρώντας τό περικάλυμμα τῆς φιλαυτίας του, δεῖ μέ ἀκρίβεια τά δικά του κακά, γιά κανένα ἄλλο πρᾶγμα πλέον δέν θά φροντίσει στή ζωή του, σκεπτόμενος ὅτι ὁ χρόνος τῆς ζωῆς του δέν τοῦ φτάνει οὔτε γιά τό πένθος τῶν δικῶν του ἁμαρτιῶν, ἔστω καί ἄν ζοῦσε ἑκατό χρόνια, καί ἔβλεπε τόν Ἰορδάνη ποταμό ὁλόκληρο πλημμυρισμένο ἀπό τά δάκρυα τῶν ὀφθαλμῶν του». «Ἀββᾶ, γιατί πέφτω συχνά στήν κατάκριση; Ρώτησε κάποιος ὑποτακτικός τόν γέροντά του. Καί ἐκεῖνος ἀπάντησε: – Διότι δέν ἔμαθες ἀκόμη τόν ἑαυτό σου παιδί μου».
Αὐτός στήν Ἐξομολόγηση ρίχνει τό βάρος στούς ἄλλους: Μέ ἔχει σκάσει, πάτερ μου, αὐτός ὁ ἄνδρας μου. Εἶναι τόσο ἰδιόρρυθμος. Πῶς νά μήν τοῦ φωνάζω; Ἐγώ δέν θέλω βέβαια νά θυμώνω, εἶμαι ἤρεμος ἄνθρωπος, ἀλλά αὐτός σκάει καί ἅγιο!...
*
(δ) Αὐτοί πού γνωρίζουν, παραδέχονται, ἀλλά συμβιβάζονται. Δέν θέλουν καμιά ἀλλαγή.Ἔτσι εἶμαι, αὐτός εἶμαι, σέ ὅποιον ἀρέσω, ἄν σᾶς ἀρέσω. Δέν ἔχω κανέναν λόγο νά ἀλλάξω. Ἄρα δέν ἔχουν λόγο καί νά ἀγωνιστοῦν. Συμβιβάζονται μέ τά πάθη. Γίνανε φίλοι. Ὅπως ὁ ἀλκοολικός μέ τό κρασί.
*
(ε) Αὐτοί πού γνωρίζουν, παραδέχονται & προσπαθοῦν νά ἀλλάξουν.Καί νά γνωρίσω τόν ἑαυτό μου καί νά τόν ἀλλάξω… «Τό νά μή βρίσκεις λάθη στόν ἑαυτό σου εἶναι ἕνα μεγάλο λάθος. Καί τό νά μήν διορθώνεις τά λάθη πού βρίσκεις στόν ἑαυτό σου εἶναι ἕνα μεγαλύτερο δεύτερο λάθος». Ὄχι! Δέν εἶμαι ἔτσι. Ἔτσι ἔγινα, ὄχι ἔτσι εἶμαι. Ἔτσι κατάντησα. Ἔτσι κατάντησε τό κατ’ εἰκόνα μου. Ὄχι! Δέν μοῦ ἀρέσω. Δέν ἀρέσω οὔτε σέ μένα οὔτε στούς ἄλλους. Ἄρα θέλω νά γνωρίσω ἑαυτόν, νά ἀλλάξω ἑαυτόν. Γιατί νά ἀλλάξω; Γιά ποιόν; Γιά τό Χριστό! Εἶναι ὁ Νυμφίος μου καί τόν ἀγαπῶ. Εἶμαι ἡ νύφη Του καί θέλω νά Τοῦ ἀρέσω. Ἄρα ἡ ὀρθόδοξη αὐτογνωσία εἶναι χριστο-κεντρική καί ὄχι ἄνθρωπο-κεντρική ὅπως εἶναι ἡ αὐτογνωσία ἑνός βουδιστή ἤ καί ἀθέου πού ἀλλάζει γιά τόν ἑαυτό του. Ἐγώ ἀλλάζω γιά Αὐτόν πού ἀγαπῶ. Θέλω νά βρῶ τί Τοῦ ἀρέσει πάνω μου καί τί δέν Τοῦ ἀρέσει, τί Τόν λυπεῖ! Κίνητρο τῆς αὐτογνωσίας εἶναι ὄχι ἡ ἐσωτερική αὐτοβελτίωση τῶν σεμιναρίων αὐτογνωσίας τοῦ κινήματος τῆς Νέας Ἐποχῆς ἀλλά ἡ ἀγάπη στόν Νυμφίο μου Ἰησοῦ. Ὁ θεῖος ἔρωτας θά φέρει καί τή θεογνωσία καί τήν αὐτογνωσία ὄχι γιά ἐμένα ἀλλά γιά Ἐκεῖνον.
* * *
2. Ἡ αὐτογνωσία τῶν Ἁγίων.Οἱ ἅγιοι ἐπειδή ἔχουν καθαρή αἴσθηση, γι’ αὐτό ἔχουν καί συναίσθηση καί μάλιστα βαθειά. «Ὁ ἀββᾶς Διόσκορος, ἔκλαιγε μέσα στό κελλί του, ὁ δέ μαθητής του… τοῦ εἶπε: «Τί κλαῖς, πάτερ;». Καί ὁ γέρων τοῦ ἀποκρίθηκε: «Τίς ἁμαρτίες μου κλαίω». Τοῦ λέει λοιπόν ὁ μαθητής του: «Δέν ἔχεις ἁμαρτίες, πάτερ». Καί ὁ γέρων τοῦ ἀπαντᾶ: «Μάθε, τέκνο μου, ὅτι, ἄν ἀφήσω τόν ἑαυτό μου νά δεῖ τίς ἁμαρτίες μου, δέν ἀρκοῦν ἄλλοι τρεῖς ἤ τέσσερις γιά νά τίς κλάψουν».
Ἔλεγε ἐπίσης ὁ ἀββᾶς Ματώης: «Ὅταν ἤμουν νεώτερος, ἔλεγα μέσα μου, ὅτι δῆθεν κάτι καλό κάνω. Τώρα δέ ὅπου γέρασα, βλέπω ὅτι δέν ἔχω κανένα καλό ἔργο στή ζωή μου». Στό ἴδιο ἀκριβῶς μῆκος κύματος καί ἕνας ἐκλεκτός κληρικός τοῦ περασμένου αἰῶνα, ὁ πατήρ Εὐσέβιος, στό τέλος τῆς ζωῆς του ἔλεγε: «Γιά μένα τώρα ἡ ζωή εἶναι μεγάλο βάρος. Ἄν ζήσω ἀκόμη, δέν πρόκειται νά κάνω πλέον τίποτα ἄλλο, παρά μόνο νά γνωρίσω καλύτερα τόν ἑαυτό μου. Πρό ἐτῶν εἶχα τήν ἰδέα ὅτι γνώριζα τόν ἑαυτό μου, ἀλλά τά πράγματα μέ πείθουν ὅτι δέν τόν ἔχω γνωρίσει καλά».
Πρωτότοκο παιδί τῆς αὐτογνωσίας φυσικά εἶναι ἡ αὐτο-μεμψία. Οἱ ἅγιοι μέμφονταν καί στηλίτευαν τόν ἑαυτό τους τόσο εὔκολα! Δεῖτε αὐτομεμψία καί μάλιστα δημόσια τοῦ ἁγίου Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ.
«Μήν λέγεις πώς εἶσαι ταπεινός, μέσα εἶναι τό γουρουνόπουλο τῆς ὑπερηφάνειας. Μέ βλέπεις καί ἐμέ μέ τοῦτα τά γένεια; Ὅλο ὑπερηφάνεια εἶναι γεμάτα, καί ὁ Θεός νά μᾶς τήν ξεριζώσει ἀπό τήν καρδιά μας».
Ἀκοῦστε τώρα καί τό χαρτί τῆς Ἐξομολόγησης ἑνός ἁγίου Γέροντα τοῦ π. Φιλοθέου Ζερβάκου ὅπου βρέθηκε στίς σημειώσεις του μετά τήν κοίμησή του:
«1. Δέν ἀγαπῶ τό Θεό μέ ὅλη μου τήν ψύχη, τήν καρδιά καί τήν διάνοια. Δέν ἔχω ὑπακοή στίς ἐντολές τοῦ Κυρίου….
2. Δέν προσεύχομαι καί δέν μελετῶ μέ προσοχή. Στίς ἱερές Ἀκολουθίες καί ἀγρυπνίες, ἀκόμη καί τήν ὥρα τῆς Θείας Λειτουργίας, παρίσταμαι στό Ναό χωρίς φόβο, προσοχή καί εὐλάβεια. Πολλές φορές ἔχω ἀπρεπεῖς, αἰσχρούς, ἀκάθαρτους καί βλάσφημους λογισμούς.
3. Δέν ἔχω μετάνοια ἀληθινή, οὔτε πένθος οὔτε δάκρια.
4. Δέν ἐξομολογοῦμαι καθαρά καί μέ συντριβή καρδιᾶς· οὔτε ἔχω αἴσθηση ὅτι ἡ ἐξομολόγησή μου γίνεται ἐνώπιον τοῦ Παντογνώστη Θεοῦ, πού εἶναι πανταχοῦ παρών.
5. Δέν ἀγαπῶ τόν πλησίον ὅπως τόν ἑαυτό μου..
6. Εἶμαι ὑπερήφανος, ἀντίλογος, κενόδοξος, ἀθρωπάρεσκος, φίλαυτος, φλύαρος, ἀργολογῶ, πολυλογῶ, ἀστεΐζομαι καί γελῶ γιά ἀνόητα πράγματα, καταλαλῶ, κατακρίνω, κατηγορῶ, ψεύδομαι, συκοφαντῶ, θυμώνω, ὀργίζομαι καί μνησικακῶ.
7. Δέν ἔχω ἐγκράτεια, ὑπομονή, πραότητα, ταπείνωση. Εἶμαι κοιλιόδουλος, γαστρίμαργος, λαθροφάγος, ἰδιόρρυθμος, ἀκατάστατος.
8. Ἁμαρτάνω μέ λόγια καί ἔργα, μέ τή θέλησή μου καί χωρίς αὐτή, μέ γνώση ἤ ἄγνοια, εἶμαι ἀμελής καί ὀκνηρός καί γιά αὐτό ἔχω πολλές φορές κακές καί αἰσχρές ἐπιθυμίες, ἄτοπους, αἰσχρούς ἀκάθαρτους, ὑπερήφανους λογισμούς.
Γιά αὐτές τίς ἁμαρτίες πού ἐξομολογήθηκα, πάτερ, ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ καί ἐνώπιόν σου, καί γιά ἄλλες ἀναρίθμητες πού ἀπό λήθη ἤ ἄγνοια παρέλειψα νά ἐξομολογηθῶ ζητῶ ἀπό τό Θεό συγχώρηση».
Ἄν ἐκεῖνος ἔλεγε αὐτά τί θά ἔπρεπε νά ποῦμε ἐμεῖς;…
* * *
3. Πῶς ἀποκτιέται ἡ Αὐτογνωσία;(α) Μέ τήν ἡσυχία, τή μόνωση, τήν περισυλλογή. Ἡ φασαρία, ὁ θόρυβος, ἡ πολυλογία, τά τρεξίματα, τό ἄγχος, εἶναι ἐχθροί τῆς αὐτογνωσίας. Ἑπομένως ὁ σύγχρονος τρόπος ζωῆς δέν εὐνοεῖ αὐτήν τήν ἀρετή. «Φεύγω γιά τήν ἔρημο! Πάω νά βρῶ τόν ἑαυτό μου…!» εἶναι τό ἀσκητικό ρητό. Πόσο ὁ κόσμος φοβᾶται αὐτήν τήν ἡσυχία! Προτιμᾶ τή φασαρία. «Ὅλη ἡ δυστυχία τοῦ ἀνθρώπου προέρχεται ἀπό τό ὅτι δέν μπορεῖ νά μείνει μία μέρα μόνος, συντροφιά μέ τόν ἑαυτό του σέ ἕνα δωμάτιο! Πόσα θά εἶχαν νά ποῦν οἱ δυό τους!» (Πασκάλ Μπλέζ). Ἐμεῖς οἱ Χριστιανοί ὅμως τήν ἀγαπᾶμε αὐτήν τή μόνωση. Διότι ἐκεῖ θά βροῦμε καί θά ἀκούσουμε καθαρότερα τή φωνή τῆς συνείδησής μας, ἀλλά καί θά συναντήσουμε τόν φίλο τῆς Ἡσυχίας, τόν Μέγα Ἡσυχαστή Χριστό. Ἑπομένως «Μοναξιά εἶναι τό ἐντρύφημα τῶν μεγάλων καί ὁ τρόμος τῶν μικρῶν ψυχῶν»! Νά φτιάξω τό ἡσυχαστήριό μου ἀκόμη καί μέσα στήν πόλη! Στό δωμάτιό μου, σέ μιά γωνιά τοῦ σπιτιοῦ μου, στό εἰκονοστάσι, σέ ἕνα πάρκο, σέ ἕνα δάσος, ὁπουδήποτε ὅπου θά ἀπομονώνομαι γιά λίγα λεπτά καί θά ἡσυχάζω καί θά βρίσκω τόν ἑαυτό μου καί τό Θεό.
*
(β) Μέ τήν συναναστροφή μας μέ τούς ἄλλους & τήν καθημερινή μας τριβή. Ζώντας μέ τούς ἄλλους, ὁ ἀληθινός μας ἑαυτός, δέν μπορεῖ, σίγουρα θά βγεῖ στήν ἐπιφάνεια. «Ἐδῶ ταιριάζει νά θυμηθοῦμε μία σελίδα ἀπό τήν ἀλληλογραφία τοῦ ρώσου στάρετς Μακαρίου τῆς Ὄπτινα. Εἶναι ἀπό τά γράμματα πού ἀντάλλαξε μ’ ἕναν ἔμπορο τῆς Πετρούπολης: «Ἡ οἰκονόμος μου ἔφυγε καί οἱ φίλοι μου μέ συμβούλεψαν νά πάρω στή θέση της ἕνα κορίτσι ἀπό τό χωριό. Ἐσεῖς τί θά λέγατε νά κάνω; Νά τήν προσλάβω ἤ ὄχι;». «Ναί», ἦταν ἡ ἀπάντηση τοῦ στάρετς.Ὕστερα ἀπό λίγο καιρό ὁ ἔμπορος ξανάγραψε: «Πάτερ, δῶσε μου τήν εὐχή σου νά τήν διώξω. Εἶναι σωστός δαίμονας. Ἀπό τότε πού ἦρθε ἐδῶ μέσα, τόν περισσότερο καιρό εἶμαι ἔξω φρενῶν ἀπό θυμό καί ἔχω χάσει ἐντελῶς τόν ἔλεγχο τοῦ ἑαυτοῦ μου!». Ὁ στάρετς ἀπάντησε: «Φρόντισε νά μήν τήν διώξεις. Εἶναι ἄγγελος πού ὁ Θεός σοῦ ἔστειλε γιά νά σέ βοηθήσει νά δεῖς πόσος θυμός ἦταν κρυμμένος μέσα σου, πρᾶγμα πού ἡ προηγούμενη οἰκονόμος ποτέ δέν μπόρεσε νά σέ κάνει νά ἀνακαλύψεις».
*
(γ) μέ τή βοήθεια τοῦ Πνευματικοῦ Πατέρα & τῆς Ἐξομολόγησης. Ἡ Ἐξομολόγηση εἶναι τό φροντιστήριο τῆς αὐτογνωσίας! «Ἕνας μεγάλος ἀναλυτής τῆς ψυχῆς, ὁ ἅγιος Μάξιμος ὁ Ὁμολογητής, λέει χαρακτηριστικά: «Μήν ταξιδεύετε μονάχοι μέ τόν ἑαυτό σας… Θά χαθεῖτε»!Τό ἴδιο καί ὁ Μ. Βασίλειος: «Ἄνθρωπος χωρίς συμβουλή, εἶναι πλοῖο ἀκυβέρνητο, τό ὁποῖο εἶναι παραδομένο στίς τυχαῖες κατευθύνσεις τῶν ἀνέμων». Πολύ θά μᾶς βοηθήσει λοιπόν ὁ πνευματικός μέ κάποιες εὔστοχες καί πάντα ἀπό ἀγάπη βέβαια παρατηρήσεις του.
*
(δ) Μέ τή μελέτη τοῦ Λόγου τοῦ Θεοῦ καί πνευματικῶν βιβλίων. Τά βιβλία εἶναι τά λυχνάρια, οἱ προβολεῖς πού φωτίζουν τό ἐσωτερικό μας. «Γιά τήν ἀναγκαιότητα τῆς μελέτης τοῦ Εὐαγγελίου, ὁ Γέροντας Ἱερώνυμος ἔλεγε: «Ἕνα σπίτι ὁλόκλειστο, ἔχει σκοτάδι. Ἄν ἀνοίξεις τό παράθυρο, βλέπεις τά μεγαλύτερα ἀντικείμενα. Ἄν τό ἀνοίξεις περισσότερο καί μπεῖ φῶς, διακρίνεις καί τά μικρότερα πράγματα. Ὅταν μπεῖ μέσα ὁ ἥλιος, βλέπεις καί τή σκόνη πού αἰωρεῖται. Τό ἴδιο συμβαίνει καί στήν ψυχή, πού δέχεται τό φῶς τοῦ Εὐαγγελίου. Βλέπει καί τίς μικρότερες ἁμαρτίες». Διαβάζοντας μέ λαχτάρα πνευματικά βιβλία δανειζόμαστε τήν αὐτογνωσία τῶν ἁγίων.*
(ε) Μέ τήν προσευχή καί τίς ἱερές Ἀκολουθίες καί μάλιστα αὐτές τῆς Σαρακοστῆς. «Κύριε, φώτισόν μου τό σκότος», ἔλεγε ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς. Τό ἴδιο καί ἐμεῖς λέμε καί στήν ἀτομική μας προσευχή καί στήν κοινή Λατρεία μας στό Ναό.*
(στ) Μέ τίς θλίψεις, τίς δοκιμασίες, τό πέρασμα τοῦ χρόνου. Ἄν δέν μάθω τόν ἑαυτό μου μαθαίνοντας, μή φοβᾶστε, θά τόν μάθω παθαίνοντας. Οἱ πόνοι & οἱ σταυροί εἶναι ἐγχειρίδια αὐτογνωσίας! «Εἶχα δάσκαλο τή θλίψη καί μέ ἔμαθε πολλά»! λέει ὁ λαός μας. Τά λάθη μου ἐπίσης καί οἱ ἀποτυχίες μου εἶναι πολύτιμο ὑλικό αὐτογνωσίας. Πόσο ὁ ἀπόστολος Πέτρος συνειδητοποίησε τήν ἀδυναμία του μετά τήν τριπλή του ἄρνηση…!*
(ζ) μέ τή χάρη τοῦ Χριστοῦ! «Βαθεῖα ἡ καρδία παρά πάντα, καὶ ἄνθρωπός ἐστι· καί τίς γνώσεται αὐτόν; ἐγώ Κύριος ἐτάζων καρδίας καί δοκιμάζων νεφρούς» (=Ἡ καρδία τοῦ ἀνθρώπου εἶναι βαθιά περισσότερον ἀπό ὅλα τά ἄλλα πράγματα. Αὐτός εἶναι ὁ ἄνθρωπος, καί ποιός ἠμπορεῖ νά γνωρίση αὐτόν; Ἐγώ μόνον εἶμαι ὁ Κύριος καί Θεός, ὁ ὁποῖος ἐξετάζω τάς καρδίας καί ἐρευνῶ τούς νεφρούς) (Ἱερ. 17, 9-10). Μόνο Ἐκεῖνος μπορεῖ νά μέ ὁδηγήσει στήν αὐτογνωσία. Δικό Του δῶρο εἶναι. Ἡ ἀποκάλυψη τοῦ ἑαυτοῦ μας θά γίνει ἀπό τό Χριστό σιγά σιγά, ὅσο ἀντέχουμε νά δοῦμε! Καί αὐτό διότι ἴσως νά μήν εἴμαστε ἕτοιμοι νά δοῦμε πλήρως τήν πνευματική μας κατάντια. «Ἄν ἤξερες τίς ἁμαρτίες σου, θά σοῦ ΄φευγε ἡ καρδιά», λέει ὁ εὐσεβής φιλόσοφος Πασκάλ. «Ἄν ἤξερα τόν ἑαυτό μου, θά τό ΄βαζα στά πόδια» (Γκαῖτε) λέει καί ἕνας ἄλλος συγγραφέας. Γιά νά μήν ἀπογοητευτοῦμε λοιπόν καί παρατήσουμε τόν ἀγῶνα ὁ Κύριος φωτίζει λίγο λίγο τήν ψυχή μας κάθε φορά.Ὅταν ὁ Χριστός φωτίζει τότε μαθαίνουμε τά πάντα. Ἡ αὐτογνωσία χωρίς Χριστό καί ἅγιο Πνεῦμα φτάνει ἀπό τό «γνῶθι σαυτόν» μέχρι τό σημεῖο πού εἶπε ὁ Σωκράτης «ἕν οἶδα, ὅτι οὐδέν οἶδα». Δέν ξέρω τίποτα! Ἡ αὐτογνωσία μέ Χριστό καί ἅγιο Πνεῦμα φτάνει μέχρι τό σημεῖο πού εἶπε ὁ Εὐαγγελιστής Ἰωάννης «ὑμεῖς χρῖσμα ἔχετε ἀπό τοῦ ἁγίου, καί οἴδατε πάντα» (Α΄ Ἰω. 2, 20. 27). Ξέρω τά πάντα! Χωρίς φῶς Χριστοῦ δέν ὑπάρχει οὔτε γνώση οὔτε αὐτογνωσία. Μέ Φῶς Χριστοῦ ὑπάρχει παντογνωσία καί πανσοφία, ὅπως εἶχαν οἱ ἅγιοι. Ἀπό τό «τίποτα» στό «τά πάντα»! Μέσῳ τοῦ Παρακλήτου ἀποκτῶ καί αὐτό-γνωσία καί ἕτερο-γνωσία καί Θεό-γνωσία.
* * *
4. Ἀπό τήν Αὐτογνωσία στήν ἑτερογνωσία, στό νά γνωρίσω καλά τούς ἄλλους.Ἡ αὐτογνωσία εἶναι μεγάλο μυστικό γιά τήν ἐπιτυχία τῶν ἀνθρώπινων σχέσεων. «Ὅπως σημειώνει ὁ Rattner «Ἀπό ἕναν ἄλλο ἄνθρωπο καταλαβαίνει κανείς μόνο τόσα, ὅσα γνωρίζει γιά τόν ἑαυτό του…». Ἰσχύει ὅ,τι λέει ὁ Jung γιά τό φαινόμενο τῆς προβολῆς γενικά. Κατά τόν ἑλβετό ψυχίατρο: «Κατανοοῦμε τούς ἄλλους στό μέτρο πού ζητᾶμε νά κατανοήσουμε ἐμᾶς τούς ἴδιους. Ὅ,τι δέν κατανοοῦμε σέ μᾶς, δέν μποροῦμε νά τό κατανοήσουμε στούς ἄλλους. Ἔτσι ἡ εἰκόνα τοῦ ἄλλου εἶναι ὡς ἐπί τό πλεῖστον ὑποκειμενική».
Οἱ σχέσεις μας χαλᾶνε, διότι πρῶτον, μιά σχέση θέλει λεπτή ἐργασία, θέλει νά μπῶ στήν καρδιά τοῦ ἄλλου, νά μάθω καλά ὅλες του τίς πτυχές, τοῦ συζύγου, τῶν παιδιῶν κ.λπ. Πῶς ὅμως θά τό κάνω αὐτό ὅταν ποτέ δέν ἔκανα λεπτή ἐργασία στόν ἑαυτό μου, ὅταν δέν μπῆκα ποτέ βαθειά στήν δική μου καρδιά, ὅταν δικές μου πτυχές εἶναι ἄγνωστες; Πῶς νά κατανοήσω τόν ἄλλον ἀφοῦ δέν κατανοῶ οὔτε ἐμένα; Ὅποιος ἔχει αὐτογνωσία γίνεται ὁ καλύτερος σύμβουλος τῶν ἄλλων, ὁ πιό σοφός!
Δεύτερον, θέλω, ἐπιπλέον, νά γνωρίσω καλά τόν ἑαυτό μου γιά νά τόν ἀλλάξω, ὄχι μόνο γιά τό Χριστό πού ἀγαπῶ, ἀλλά καί γιά τούς ἄλλους πού ἀγαπῶ. Θέλω νά τούς προσφέρω ἕναν καλύτερο ἑαυτό! Πολλές φορές χάλασαν οἱ σχέσεις μας. Ἔφταιξα καί ἐγώ κάπου. Ποῦ ὅμως; Θέλω νά βρῶ ποῦ ἔφταιξα καί φταίω, θέλω νά βρῶ τά ἐλαττώματά μου πού προκάλεσαν συγκρούσεις, νά τά διορθώσω, γιά νά μήν πικραίνω αὐτούς πού ἀγαπῶ καί γιά νά εἴμαστε ἀγαπημένοι. Βλέπετε; Πάλι κίνητρο ἡ ἀγάπη γιά τήν αὐτογνωσία, ἡ ἀδελφική ἀγάπη, αὐτή τή φορά! «πάντα ὑμῶν ἐν ἀγάπῃ γινέσθω» (Α΄ Κορ. 16,14)!
* * *
5. Αὐτογνωσία καί ἐργασία καί ἀποδοτικότηταἩ αὐτογνωσία μέ βοηθᾶ καί στίς δουλειές μου νά εἶμαι πιό ἀποτελεσματικός καί ἐπιτυχημένος ἀφοῦ ξέρω καλά τά ὅρια καί τίς δυνατότητές μου. Οὔτε ὑποτιμῶ οὔτε ὑπερεκτιμῶ τόν ἑαυτό μου.
«Στό Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο, ὁ διοικητής ἑνός συντάγματος χρειαζόταν 20 ἐθελοντές γιά μιά πολύ δύσκολη ἀποστολή. Στό προσκλητήριο ἔθεσε τό ἐρώτημα: «Ποιός ἀπό σᾶς δέν ἔκανε ποτέ λάθος στή ζωή του;».
Οἱ περισσότεροι στρατιῶτες βγῆκαν μπροστά καί μέ περηφάνια δήλωσαν πώς ὑπῆρξαν ἀλάνθαστοι. Κάποιοι ἄλλοι ἔμειναν πίσω καί σιωποῦσαν. Ὁ ἀξιωματικός τους ἐξέτασε καί ἀπό αὐτούς διάλεξε τούς ἀνθρώπους πού χρειαζόταν, γιατί αὐτοί εἶχαν ἐπίγνωση τῶν ἀτελειῶν καί τῆς ἀδυναμίας τους».
* * *
6. Αὐτογνωσία: Τό πιό ὡραῖο σκάψιμο!«Ἔνδον σκάπτε. Ἔνδον ἡ πηγή τοῦ ἀγαθοῦ καί ἀεί ἀναβλύειν δυναμένη, ἐάν ἀεί σκάπτεις» (=Σκάβε μέσα σου! Μέσα σου εἶναι ἡ πηγή τοῦ καλοῦ καί θά ἀναβρύζει ἀκατάπαυστα, ἄν ἀκατάπαυστα σκάβεις) (Μᾶρκος Αὐρήλιος). «Ὄργωνε βαθιά, νά ἔχεις πολύ σιτάρι. Ἀρχαῖο ἀνεξερεύνητο ὀρυχεῖο μέ κοιτάσματα ἄγνωστα ἡ ψυχή σου, σκάψε βαθιά νά βρεῖς τό χρυσάφι σου».
Ἔχω καί χρυσάφι μέσα μου! Ἄρα αὐτογνωσία δέν σημαίνει μόνο τά ἀρνητικά, ἀλλά καί τά θετικά. Νά βρῶ καί τά καλά, τά χαρίσματα πού μοῦ ἔδωσε ὁ Θεός. Νά τά βρῶ, νά τά καλλιεργήσω καί νά τά διαθέσω στήν ὑπηρεσία τοῦ Θεοῦ καί ἀνθρώπων. Οἱ ἄνθρωποι συνήθως παίρνουν τό φτυάρι καί ἀρχίζουν νά σκάβουν ὄχι μέσα τους ἀλλά τό «λάκκο» τόν ἄλλων, νά τούς «θάβουν» κοινῶς. Ἐμεῖς σκάβουμε γιά μᾶς! Ὄχι γιά νά «θάψουμε», ἀλλά γιά νά «ξεθάψουμε» τό πρωτόκτιστον κάλλος, τήν εἰκόνα τοῦ Θεοῦ πού κρύβουμε μέσα μας καί καταχώθηκε ἀπό τά πάθη.
* * *
7. Αὐτογνωσία: τό μεγαλύτερο κατόρθωμα.Αὐτή εἶναι ἡ ἀρχή & τό τέλος τῶν ἀρετῶν! Δέν εἶναι πάρεργο, ἀλλά τό κύριο ἔργο μας. Ὁ ὅσιος Νικήτας ὁ Στηθάτος λέει «τό νά γνωρίσει κάποιος τόν ἑαυτό του εἶναι τό τέλος τῆς ἐργασίας τῶν ἀρετῶν». Εἶναι πιό σπουδαία & ἀπό χαρίσματα & ἀπό θαύματα & ἀπό ὀπτασίες!
«Ἀγάπησε τήν ἀργία τῆς ἡσυχίας, λέει ὁ ἅγιος Ἰσαάκ ὁ Σύρος, περισσότερο ἀπό τόν χορτασμό τῶν πεινασμένων…· διότι εἶναι προτιμότερο γιά σένα νά λύσεις τό δεσμό τῆς ἁμαρτίας, παρά νά ἐλευθερώσεις δούλους ἀπό τή δουλεία· εἶναι καλύτερο γιά σένα νά εἰρηνεύσεις τήν ψυχή σου παρά νά εἰρηνεύεις μέ τή διδαχή σου τούς εὑρισκόμενους σέ διάσταση….
Σέ συμφέρει νά φροντίζεις νά ἀναστήσεις τήν πεσμένη ἀπό τά πάθη ψυχῆ σου…, παρά νά ἀναστήσεις τούς νεκρούς»… «Ὅποιος αἰσθάνθηκε τίς ἁμαρτίες του εἶναι ἀνώτερος ἀπό ἐκεῖνον πού ἐγείρει νεκρούς μέ τή προσευχή του. Ὅποιος στενάζει μία ὥρα γιά τή ψυχή του, εἶναι ἀνώτερος ἀπό ἐκεῖνον πού ὠφελεῖ ὅλο τόν κόσμο μέ τήν ἐμφάνισή του. Ὅποιος ἀξιώθηκε νά δεῖ τόν ἑαυτό του, αὐτός εἶναι ἀνώτερος ἀπό ἐκεῖνον πού ἀξιώθηκε νά δεῖ τούς ἀγγέλους».
Χωρίς τήν ἐσω-στρέφεια, ἡ ἐξω-στρέφεια καταντᾶ ἕνας ἀκτιβισμός χωρίς βάθος ὅμως πού ἴσως γίνεται καί γιά ἐπίδειξη ἤ γιά νά γεμίσει ἕνα ἐσωτερικό κενό! «Σέ θεολόγο πού ὑποστήριζε ὅτι ὁ χριστιανός πρέπει νά εἶναι ἄνθρωπος τῆς δράσης, ὁ γέροντας Ἰωήλ τῆς Καλαμάτας εἶπε: «Ὤχ, καημένε! Δέν ἀφήνεις τή δράση καί τή βράση γιά νά κοιτάξεις λίγο καί τόν δικό σου καταρτισμό; Ὅλο δράση καί βράση εἴμαστε καί ἀφήσαμε τίς ψυχές μας νά γίνουν χέρσα χωράφια.
Καθάρισε μέ βαθιά αὐτοκαλλιέργεια τήν ψυχή σου ἀπό τά πάθη καί τότε ὅ,τι προσφέρεις στόν πλησίον σου θά τό προσφέρεις ὄχι ἀπό τό ἄδειασμά σου, ἀλλά ἀπό τό ξεχείλισμά σου». Γι’ αὐτό ὅταν ρωτήθηκε κάποτε ὁ π. Ἐπιφάνιος Θεοδωρόπουλος: - Γέροντα ἔχετε δεῖ ποτέ κανένα ὅραμα;
– Ὄχι παιδί μου. Οὔτε ἔχω δεῖ, οὔτε θέλω νά δῶ. Τό μόνο πού θέλω νά βλέπω εἶναι οἱ ἁμαρτίες μου.
* * *
Ἄς τελειώσει τήν ὁμιλία, Σεβασμιώτατε, ὁ μέγας ποιητής τῆς Ἐκκλησίας μας, ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος μέ ἕνα ποίημά του: «Ἔχεις ψυχή μου δουλειά, καί μάλιστα, ἄν θέλεις, μεγάλη. Ἐξέτασε τόν ἑαυτό σου ποιά εἶσαι καί ποῦ εἶσαι στραμμένη, ἀπό ποῦ ἦλθες καί ποῦ πρέπει νά παρουσιαστεῖς, ἄν ἡ ζωή εἶναι αὐτό πού ζεῖς ἤ κάτι τό καλύτερο… Ἔχεις ψυχή μου, δουλειά. Μήν κουραστεῖς ἀπό τόν κόπο».Εὐχηθεῖτε καί προσευχηθεῖτε, Σεβασμιώτατε, νά κάνουμε ἐφέτος τή Σαρακοστή ἕνα καλό ἐσωτερικό «σκάψιμο» τοῦ ἑαυτοῦ μας.