Ο ΚΑΤΑΝΥΚΤΙΚΟΣ - ΣΥΓΧΩΡΗΤΙΚΟΣ ΕΣΠΕΡΙΝΟΣ στήν Ἁγία Φωτεινή Νέας Σμύρνης
Μέσα σέ κλίμα βαθιᾶς κατανύξεως καί μεγάλης εὐλάβειας τελέσθηκε τό ἑσπέρας τῆς Κυριακῆς τῆς Τυρινῆς, 6ης Μαρτίου, στόν Ἱερό Μητροπολιτικό Ναό τῆς Ἁγίας Φωτεινῆς Νέας Σμύρνης ὁ Κατανυκτικός - Συγχωρητικός Ἑσπερινός. Πρόκειται γιά τόν Ἑσπερινό μέ τόν ὁποῖο οὐσιαστικά ἀρχίζει ἡ κατ’ ἐξοχήν ἱερά περίοδος, ἡ ἱερότερη χρονική περίοδος καί ἡ καρδιά τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ ἔτους, ἡ Μεγάλη Τεσσαρακοστή.
Κατά τήν Ἀκολουθία τοῦ κατανυκτικοῦ Ἑσπερινοῦ, μοναδική σέ βάθος καί ὡραιότητα ἀκολουθία στο κατώφλι τῆς Μεγάλης Σαρακοστῆς, καί πρίν ἀπό τό «Νῦν ἀπολύεις» ὁ Πανοσιολογιώτατος Ἀρχιμανδρίτης π Χρυσόστομος Γκλίβας, Πρωτοσυγκελλεύων τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Νέας Σμύρνης, ἐξεφώνησε τήν Ὁμιλία του, ἐπικεντρωμένη στόν θεολογικό σχολιασμό τοῦ πρώτου ἰδιόμελου τῶν ἀποστίχων «Ἔλαμψεν ἡ χάρις σου Κύριε».
Μέ τό πέρας τῆς ὁμιλίας τοῦ πρώτου αὐτοῦ κατανυκτικοῦ Ἑσπερινοῦ, ὁ Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης μας κ. Συμεών, ὁ ἱερός Κλῆρος καί ὁ πιστός λαός τῆς Νέας Σμύρνης ζητήσαμε συγχώρηση ὁ ἕνας ἀπό τόν ἄλλο καί εὐχηθήκαμε νά εἶναι καλή καί εὐλογημένη καί ἡ ἐφετινή Μεγάλη Τεσσαρακοστή.
* * *
Ομιλία Εσπερινού Κυριακής της Τυρινής
Πανοσιολ. Αρχιμανδρίτου π. Χρυσοστόμου Γκλίβα
στον Ιερό Ναό της Αγίας Φωτεινής Νέας Σμύρνης
Συγκεντρωθήκαμε απόψε στον ιερό μητροπολιτικό μας Ναό, για να συμπροσευχηθούμε στην ακολουθία του πρώτου Κατανυκτικού Εσπερινού, ο οποίος ονομάζεται και Εσπερινός της Συγγνώμης ή Συγχωρητικός Εσπερινός.
«Κατανυκτικός», διότι ψάλλονται κατανυκτικά τροπάρια από το βιβλίο του Τριωδίου. «Εσπερινός της Συγγνώμης», λέγεται μόνο ο αποψινός από τους έξι των Κυριακών της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, γιατί στο τέλος της ακολουθίας οι χριστιανοί μεταξύ τους αλληλοσυγχωρούνται. Η αλληλοσυγχώρεση αυτή είναι απολύτως αναγκαία. Και είναι αναγκαία, γιατί από αύριο, Καθαρά Δευτέρα, όλοι οι χριστιανοί οφείλουν· να εισέλθουν στο στάδιο των αρετών αγαπημένοι, χωρίς μίση και έχθρες. Και εκεί να ξεκινήσουν τον πνευματικό τους αγώνα, με όπλα τους την προσευχή, τη νηστεία, την εγκράτεια και την ελεημοσύνη.
Και στους έξι Κατανυκτικούς Εσπερινούς, ψάλλονται, στο μέσον περίπου της ακολουθίας, στα «Απόστιχα» όπως ονομάζονται, τα λεγόμενα «Ιδιόμελα» τροπάρια. Πρόκειται περί ύμνων με βαθύ θεολογικό και διδακτικό περιεχόμενο. Και ψάλλονται στους Κατανυκτικούς Εσπερινούς, προκειμένου να βοηθηθούν οι χριστιανοί στην απόκτηση κατανυκτικού πνεύματος, ταπεινού φρονήματος και μετανοίας. Τα τροπάρια αυτά, τα ιδιόμελα, θα μας απασχολήσουν στις φετινές Ομιλίες των Κατανυκτικών Εσπερινών.
Για τον υμνογράφο τους δεν υπάρχουν συγκεκριμένες πληροφορίες. Υπόμνημα για τον ποιητή υπάρχει μόνο στο ιδιόμελο της Δ΄ Κυριακής των Νηστειών, με την επιγραφή «Ποίημα Στεφάνου». Για τα υπόλοιπα δεν γνωρίζουμε ποιος είναι ο υμνογράφος. Με βάση, όμως, το περιεχόμενό τους, μπορούμε να συμπεράνουμε πως δεν είναι έργα του ίδιου ποιητού ούτε της ίδιας εποχής. Το κείμενό τους βασίζεται σε παλαιότερα θέματα ευαγγελικών περικοπών των Κυριακών της Μεγάλης Τεσσαρακοστής.
Υμνωδός των Ιδιομέλων, τα οποία ψάλλονται σε αργό στιχηραρικό μέλος, είναι ο Ιάκωβος. Ο Ιάκωβος καταγόταν από την Πελοπόννησο. Ήταν λόγιος μουσικός, διδάσκαλος της εκκλησιαστικής μουσικής, καθώς και Άρχοντας Πρωτοψάλτης της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας. Γεννήθηκε περίπου το 1740 μ.Χ. και εκοιμήθη το 1800. Η συμβολή του στην ψαλτική τέχνη είναι πολύ σημαντική. Χαρακτηριστικό στοιχείο του μουσικού του έργου είναι, ότι μελοποίησε τα κείμενα σύμφωνα με το περιεχόμενό τους. Κάτι που βλέπουμε και στα Ιδιόμελα της Μεγάλης Τεσσαρακοστής.
Μετά από τα εισαγωγικά αυτά στοιχεία, μπορούμε να δούμε το πρώτο κατά σειρά Ιδιόμελο των Αποστίχων, που ακούσαμε πριν από λίγο. Ψάλλεται στον τέταρτο ήχο της εκκλησιαστικής μουσικής, σε μέλος αργό και ο υμνογράφος του, όπως ήδη ειπώθηκε, είναι άγνωστος.
«Ἔλαμψεν ἡ χάρις σου Κύριε, ἔλαμψεν ὁ φωτισμός τῶν ψυχῶν ἡμῶν· ἰδού καιρός εὐπρόσδεκτος· ἰδού καιρός μετανοίας, ἀποθώμεθα τά ἔργα τοῦ σκότους, καί ἐνδυσώμεθα τά ὅπλα τοῦ φωτός, ὅπως διαπλεύσαντες τό τῆς Νηστείας μέγα πέλαγος, εἰς τήν τριήμερον Ἀνάστασιν καταντήσωμεν, τοῦ Κυρίου καί Σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, τοῦ σώζοντος τάς ψυχάς ἡμῶν».
Και η μετάφραση: «Έλαμψε η χάρη σου, Κύριε, έλαμψε ο φωτισμός των ψυχών μας. Τώρα είναι καιρός ευπρόσδεκτος, τώρα είναι καιρός μετανοίας. Ας απωθήσουμε τα έργα του σκότους και ας ενδυθούμε τα όπλα του φωτός, έτσι ώστε, αφού διαπλεύσουμε το μεγάλο πέλαγος της νηστείας, να φθάσουμε στην τριήμερη Ανάσταση του Κυρίου και Σωτήρα μας Ιησού Χριστού, που σώζει τις ψυχές μας».
1. «Έλαμψε η χάρη σου, Κύριε, έλαμψε ο φωτισμός των ψυχών μας». Ο Χριστός είναι ο φωτισμός των ψυχών μας, είναι το φως του κόσμου. Ο Ίδιος λέει: «Εγώ είμαι το φως του κόσμου» (Ιω. 8, 12). «Εγώ ήρθα σαν φως στον κόσμο, για να μη μείνει στο σκοτάδι κανένας που πιστεύει σε εμένα» (Ιω. 12, 46). Όταν ήρθε ο Χριστός, «ο λαός που καθόταν στο σκοτάδι, είδε μεγάλο φως και σε εκείνους που κάθονταν στη χώρα και στη σκιά του θανάτου, ανέτειλε γι’ αυτούς φως» (Ματ. 4, 16). Πράγματι, η είσοδος του Χριστού στον κόσμο διέλυσε τα πνευματικά σκοτάδια του πτωτικού παρελθόντος, γιατί είναι ο Ίδιος το «φως το αληθινό, που φωτίζει κάθε άνθρωπο που έρχεται στον κόσμο» (Ιω. 1, 9).
Όμως, ο Χριστός είναι το φως μόνο για όσους πιστεύουν αληθινά σε Εκείνον. Εκείνοι που ζουν μέσα στο πυκνό σκοτάδι της αμαρτίας και της απιστίας, δεν μπορούν να δουν το φως του Χριστού, γιατί πάσχουν από τύφλωση πνευματική. «Ο θεός αυτού του κόσμου, δηλαδή ο διάβολος, τύφλωσε τον νου των απίστων, ώστε να μη δουν το φως του Ευαγγελίου της δόξας του Χριστού» (Β΄ Κορ. 4, 4), λέει ο απόστολος Παύλος.
Είναι αρκετό, όμως, ο Χριστός να λάμπει στις ψυχές μας; Δεν είναι αρκετό! Χρέος του κάθε χριστιανού είναι να λάμψει και ο ίδιος σαν φως μέσα στο σκοτάδι του κόσμου. «Εσείς είστε το φως του κόσμου. Δεν ανάβουν λυχνάρι και το τοποθετούν κάτω από το μόδι, αλλά πάνω στον λυχνοστάτη και έτσι λάμπει σε όλους που βρίσκονται στο σπίτι. Έτσι πρέπει να λάμψει το φως σας μπροστά στους ανθρώπους, για να δουν τα καλά σας έργα και να δοξάσουν τον Πατέρα σας που είναι στον ουρανό» (Ματ. 5, 14-16), μας διδάσκει ο Χριστός.
Και ο άγιος Λουκάς αρχιεπίσκοπος Συμφερουπόλεως και Κριμαίας, στον τόπο εκείνο όπου σήμερα έχει στραφεί το παγκόσμιο ενδιαφέρον, ο άγιος Λουκάς αναφέρει: «Όλοι σας (οι χριστιανοί) πρέπει να είστε φως μέσα στο σκοτάδι. Το φως μπορεί να έχει διάφορες μορφές. Μπορεί να είναι σαν το φως του ηλίου. Μπορεί σαν της σελήνης ή των άστρων. Μπορεί να είναι αδύναμο, σαν το φως του κεριού. Και όμως όλα αυτά είναι φως, είναι ευλογία του Θεού. Και το ασθενέστερο φως είναι ευάρεστο στον Θεό. Με τέτοιο φως μπορεί ο καθένας να φωτίζει το σκοτάδι που υπάρχει γύρω. Με την αγάπη, την τρυφερότητα, την ευσπλαχνία και την ευλάβειά σας μπορείτε και πρέπει να λάμπετε μέσα σ’ αυτόν τον κόσμο».
2. Και συνεχίζει το τροπάριο· «τώρα είναι καιρός ευπρόσδεκτος, τώρα είναι καιρός μετανοίας». Ολόκληρη η ζωή μας στη γη, είτε τα χρόνια που θα ζήσουμε είναι πολλά είτε είναι λίγα, αυτά τα χρόνια και μόνο είναι ο κατάλληλος καιρός που γίνεται δεκτή η μετάνοιά μας από τον Θεό.
Αναφέρει ο άγιος Εφραίμ ο Σύρος, την ευχή του οποίου «Κύριε καὶ Δέσποτα τῆς ζωῆς μου…», θα λέμε καθ’ όλη τη διάρκεια της Σαρακοστής: «Ο τωρινός καιρός είναι καιρός για μετάνοια. Μακάριος σίγουρα είναι εκείνος, που δεν έπεσε καθόλου στα δίχτυα του εχθρού. Μακάριος, όμως, είναι και εκείνος που έπεσε στα δίχτυα του, αλλά κατόρθωσε να ξεφύγει από αυτά, όσο βρίσκεται στην παρούσα ζωή. Όσο είμαστε σ’ αυτή τη ζωή, έχουμε πάρει τη δύναμη και την εξουσία από τον Θεό να σπάσουμε μόνοι μας τις αλυσίδες των θελημάτων του εχθρού, να πετάξουμε το φορτίο των αμαρτιών μας με τη μετάνοια και να σωθούμε, κερδίζοντας τη βασιλεία των Ουρανών. Αν, όμως, μας προφθάσει το φοβερό εκείνο πρόσταγμα, αν η ψυχή χωριστεί από το σώμα και το σώμα μπει στον τάφο, τότε δεν μπορούμε πια να βοηθήσουμε τον εαυτό μας. Αδελφέ, μην πεις· "σήμερα αμαρτάνω και αύριο μετανοώ", γιατί δεν έχεις σιγουριά. Στον Κύριο ανήκει η φροντίδα για το αύριο».
Αλλά και ο άγιος Ισαάκ ο Σύρος λέει κάτι παρόμοιο: «Η ζωή μας στη γη είναι σαν ένα βιβλίο. Σε αυτό το βιβλίο ο καθένας μας γράφει μέσα τις πράξεις του, τα λόγια του και τις σκέψεις του. Όσο είμαστε ακόμα ζωντανοί, μπορούμε να επιστρέψουμε σε αυτά που γράψαμε. Με τη μετάνοια, με τη διόρθωση, με την καλή αρχή, διορθώνουμε ολόκληρα κεφάλαια, φράσεις και λέξεις από το βιβλίο της ζωής μας. Αλλά, αλίμονο, όταν τελειώσει η ζωή μας στη γη, το βιβλίο της ζωής μας σφραγίζεται και αυτό. Και πλέον δεν μπορούμε να διορθώσουμε τα κεφάλαια, τις φράσεις ή τις λέξεις. Και παραμένουν όλα ως την ώρα του θανάτου και την ημέρα της μελλούσης Κρίσεως».
3. Σε αυτό τον ευπρόσδεκτο καιρό, συνεχίζει ο ύμνος, «ας απωθήσουμε τα έργα του σκότους και ας ενδυθούμε τα όπλα του φωτός». Ο στίχος προέρχεται από την προς Ρωμαίους επιστολή του αποστόλου Παύλου. «Ἡ νὺξ προέκοψεν, ἡ δὲ ἡμέρα ἤγγικεν. Ἀποθώμεθα οὖν τὰ ἔργα τοῦ σκότους καὶ ἐνδυσώμεθα τὰ ὅπλα τοῦ φωτός» (13, 12). Τον συγκεκριμένο στίχο ακούσαμε σήμερα το πρωί στο αποστολικό ανάγνωσμα της θείας Λειτουργίας.
Έργα του σκότους είναι οι αμαρτίες και έργα του φωτός είναι οι αρετές. Ο πνευματικός αγώνας του χριστιανού δεν περιορίζεται μόνο στην αποφυγή της αμαρτίας, αλλά και στην απόκτηση των αρετών. Όπως λέει και ο Ψαλμός του Δαυίδ· «ἔκκλινον ἀπὸ κακοῦ καὶ ποίησον ἀγαθόν» (33, 15). Για να αποκτήσουμε, όμως, τις αρετές θα πρέπει πρώτα να νικήσουμε το κακό. «Όπως είναι αδύνατο να βρει κάποιος την υγεία, αν πρώτα δεν ελευθερωθεί από την ασθένεια, έτσι είναι αδύνατο να κάνει κανείς το αγαθό, αν πρώτα δεν ελευθερωθεί από το κακό», μας διδάσκει ο Μέγας Βασίλειος.
Σε αυτή, λοιπόν, τη φράση· «ας απωθήσουμε τα έργα του σκότους και ας ενδυθούμε τα όπλα του φωτός», συμπυκνώνονται όλες οι προσπάθειες που πρέπει να καταβάλλουμε εδώ στη γη, με το χοϊκό σώμα μας. Γιατί πού αποσκοπεί ο μόχθος του πνευματικού αγώνα; Αποσκοπεί στην απόκτηση δύο συνηθειών. Πρώτον, να αποφεύγουμε το κακό και δεύτερον, να κάνουμε το καλό. Σχετικά με το τι είναι καλό και τι κακό μας πληροφορεί μεν η συνείδησή μας, αλλά όχι ξεκάθαρα, διότι είναι σκοτισμένη από την αμαρτία. Απεναντίας η διδασκαλία του Χριστού μας μιλάει πλήρως και ξεκάθαρα γι’ αυτό που είναι καλό και αυτό που είναι κακό.
Αναφέρει σχετικά ο άγιος Νικόλαος Βελιμίροβιτς, άγιος του 20ου αιώνα: «Τι ζητά από εμάς ο Χριστός; Μας ζητά, όπως το ιερό των εκκλησιών μας στρέφεται πάντοτε προς την ανατολή, έτσι και οι ψυχές μας να στρέφονται πάντοτε προς το καλό. Να αφήνουμε πίσω μας το κακό. Να το αφήνουμε στο σκοτάδι του παρελθόντος. Να επεκτείνουμε τον εαυτό μας προς το καλό. Να σκεφτόμαστε το καλό. Να λαχταράμε το καλό. Να μιλούμε για το καλό. Να πράττουμε το καλό. Εκείνος ο οποίος χτίζει το καλό, ταυτοχρόνως με την ίδια πράξη καταστρέφει το κακό».
4. Με αυτές, λοιπόν, τις προϋποθέσεις, καταλήγει το τροπάριο, δηλαδή, στον ευπρόσδεκτο αυτόν καιρό, που θα αποφύγουμε τα πάθη και θα αποκτήσουμε τις αρετές, «αφού διαπλεύσουμε το μεγάλο πέλαγος της νηστείας, να φθάσουμε στην τριήμερη Ανάσταση του Κυρίου και Σωτήρα μας Ιησού Χριστού, που σώζει τις ψυχές μας».
Η Σαρακοστή είναι ένα πνευματικό ταξίδι με προορισμό το Πάσχα, τη μεγαλύτερη εορτή της χριστιανοσύνης. Ο ύμνος αναφέρεται σε αυτό το ταξίδι των σαράντα ημερών. Ένα θαλασσινό ταξίδι στο νοητό και μεγάλο πέλαγος της νηστείας. Νηστείας σωματικής, αλλά αυτονόητο και πνευματικής. Από απόψε, όμως, φαίνεται να λάμπει στο τέλος του ταξιδιού το φως της Αναστάσεως του Χριστού, ο Οποίος σώζει τις ψυχές μας.
Αγαπητοί αδελφοί· από αύριο, Καθαρά Δευτέρα, και για σαράντα ημέρες ξεκινάει το πνευματικό μας ταξίδι, με κύρια χαρακτηριστικά γνωρίσματα την προσευχή, την έντονη λατρευτική ζωή, τη νηστεία. Ταξίδι με σκοπό την πνευματική μας προετοιμασία, για να προσκυνήσουμε τα Άχραντα Πάθη και την Ανάσταση του Κυρίου μας Ιησού Χριστού.
Ευχηθείτε, Σεβασμιώτατε· ο Θεός να μας σκεπάσει με τη χάρη Του και όλοι μας να αγωνιστούμε με ταπεινό φρόνημα, διακριτικά και θεάρεστα, αλλά και με γαλήνη και ηρεμία. Δηλαδή με ειρήνη. Η ειρήνη είναι το ύψιστο αγαθό. Να δώσει ο Κύριος ειρήνη. Ειρήνη στην πατρίδα μας, ειρήνη στην Ευρώπη, ειρήνη σε ολόκληρο τον κόσμο.